2012.08.11

Historia 1945 - 1949

Marcin Smoter:

 

Próby reaktywacji

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku
w latach 1945-1949

 

Sytuacja polityczna Polski po II wojnie światowej była bardzo trudna, gdyż w wyniku mocarstwowych rozgrywek politycznych dostała się ona w obręb wpływów Związku Radzieckiego, który ułatwił polskim komunistom objęcie władzy na wyzwalanych ziemiach polskich. O nowym charakterze i standardach postępowania władz polskich bardzo szybko i boleśnie przekonali się działacze niektórych przedwojennych organizacji politycznych, społecznych i kulturalnych. Wkrótce z cech nowego ustroju zdali sobie sprawę także działacze odradzającego się „Sokoła” – organizacji utworzonej na ziemiach polskich w 1867 roku we Lwowie. Okazało się bowiem, że ta organizacja natrafiała na poważne trudności i przeszkody ze strony lokalnych władz administracyjnych, które przewlekały lub zakazywały oficjalnej jej rejestracji oraz odmawiały zwrotu przejętego przez niemieckiego okupanta majątku sokolego. Szczególnie trudna pod tym względem sytuacja panowała na terenie Śląska i w Wielkopolsce[1].

 

Niewiele lepszy był stosunek nowych władz komunistycznych do „Sokoła” w dzielnicy krakowskiej i w zajętym 18 stycznia 1945 roku przez Armię Czerwoną Krakowie. Przedwojenni działacze organizacji sokolej z tego terenu spotkali się już 17 marca 1945 roku na pierwszym powojennym posiedzeniu w swym starym gmachu w Krakowie. Dokonano wówczas wyboru członków Zarządu krakowskiego „Sokoła”, powierzając funkcję prezesa dr. Karolowi Bunsch. Te władze nie utrzymały się długo, gdyż po kilku miesiącach pracy prezes Karol Bunsch oraz kilku członków zarządu zrezygnowało z zajmowanych stanowisk. Wówczas zwołano walne zebranie i wybrano nowe władze gniazda. Na czele nowo wybranego zarządu stanął prezes Bolesław Rozmarynowicz[2].

 

Gniazdo krakowskie odegrało ogromna rolę w chwilowym odrodzeniu się organizacji sokolej na terenie kraju. Jego działacz – Edward Kubalski, wyszedł z inicjatywą, która przewidywała reaktywację Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. Droga do tego celu wiodła przez nawiązanie łączności z przeszło 90 odradzającymi się ośrodkami sokolimi w całym kraju, a zwłaszcza z przedwojennej dzielnicy krakowskiej i tej części dzielnicy małopolskiej, która znalazła się w nowych granicach państwa polskiego[3].

 

9 września 1945 roku był dniem chwały polskiego sokolstwa. Tego dnia został bowiem zwołany do Krakowa ogólnopolski zjazd sokołów. Jak relacjonuje druh Edward Kubalski: „Zjazd jednogłośnie uchwalił założenie w Krakowie Tymczasowego Zarządu Związku jako kontynuację zniszczonego Centralnego Związku w Warszawie, a to aż do ustalenia się stosunków i przeprowadzenia formalnego wyboru władz sokolich. Zjazd uchwalił cały szereg rezolucji organizacyjnych i ideowych oraz powierzył kierownictwo Towarzystwa jako seniorowi Edwardowi Kubalskiemu. Spośród wybranego w liczbie przeszło 20 osób Zarządu Związku wyłoniło się jako ściślejsze ciało Przewodnictwo Związku, w skład którego weszli druhowie: Edward Kubalski – prezes; dr Józef Borowiec – wiceprezes; dr Karol Bunsch – wiceprezes”[4]. Wkrótce uformowało się również Naczelnictwo Związku, w którego skład weszli: Jan Fazanowicz (naczelnik), a także, między innymi, Janina Skirlińska i Jerzy Lewicki[5].

 

Reaktywując „Sokoła” po II wojnie światowej, starano się nawiązać do dawnej tradycji organizacyjnej, m.in. w postaci okręgów. Już w połowie sierpnia 1945 roku podjęto próbę reaktywowania okręgu rzeszowskiego i przemyskiego. Ważną rolę w tym przedsięwzięciu miał odegrać znany przedwojenny działacz „Sokoła” w Rzeszowie - Władysław Waller, który został upoważniony oficjalnym pismem Zarządu Dzielnicy Krakowskiej z dnia 14 sierpnia 1945 roku do utworzenia jednostki okręgowej rzeszowskiej oraz do aktywnej współpracy (w razie potrzeby) przy organizowaniu przemyskiego i jasielskiego okręgu[6].

 

Władysław Waller starał się dobrze wywiązać z powierzonych mu zadań. 23 sierpnia 1945 roku poinformował on przedstawicieli środowisk sokolich w Przemyślu i Jaśle (oczekując z ich strony pomocy w formie akcji informacyjnej), iż nadszedł czas, aby wznowić działalność gniazd „Sokoła” w regionie i podjąć działania zmierzające do utworzenia wspomnianych okręgów. Władysław Waller zdawał sobie sprawę, że statut jest niezbędny do procesu rejestracyjnego, dlatego zaproponował wsparcie organizacyjne między innymi w postaci przesłanego odpisu statutu. Planowano, że siedziby dwóch powojennych okręgów będą ulokowane w ośrodku przemyskim i jasielskim. Aby przyśpieszyć tempo reaktywacji organizacji sokolej w tym rejonie Polski, już 22 sierpnia 1945 roku Waller wysłał pierwsze pisma (komunikat nr 1 i kwestionariusz) do osób proweniencji sokolej zainteresowanych reaktywowaniem gniazd w takich ośrodkach, jak: Rzeszów, Przemyśl, Przeworsk czy Jarosław[7].

 

Wspomniane pismo z 22 sierpnia 1945 roku dotarło również do środowiska sokolego w Sanoku. Domagano się w nim między innymi: natychmiastowego uruchomienia sokolego gniazda, wystąpienia do Starostwa o rejestrację, a do Sądu o zwrot budynku sokolego oraz wybrania delegata na Zjazd delegatów w Krakowie z początkiem września[8].

 

Przedstawiciele „Sokoła” przemyskiego dość szybko, bo już 28 sierpnia 1945 roku, przekazali przychylną odpowiedź Władysławowi Wallerowi. Deklarowano w pierwszej kolejności chęć zarejestrowania „Sokoła” przemyskiego, ponieważ Przemyśl był przewidziany na stolicę okręgu, obiecywano rozpocząć starania o odzyskanie gmachu, boiska i reaktywowanie towarzystw należących przed II wojna światową do ówczesnego okręgu IV przemyskiego (28 placówek). Planowano zmniejszenie ich liczby w powojennej przemyskiej jednostce okręgowej, zakładając reaktywowanie stowarzyszeń w Brzozowie, Jarosławiu, Leżajsku, Lubaczowie, Łańcucie, Nisku, Przemyślu, Przeworsku, Radymnie, Rozwadowie, Rymanowie, Sanoku, Sieniawie i Zagórzu[9].

 

Równocześnie sokoli rzeszowscy i krakowscy starali się nawiązać jakiś wymierny kontakt z gniazdem sanockim. Z przesyłanych do Sanoka i poszczególnych gniazd komunikatów wynika, że ośrodkowi krakowskiemu chodziło o rozpoczęcie ćwiczeń gimnastycznych w poszczególnych gniazdach, ponieważ planowano uczestnictwo we Wszechsłowiańskim Zlocie Sokolim w Pradze[10].

 

3 września 1945 roku gniazdo sanockie przesłało zawiadomienie do Tymczasowego Zarządu Związku Sokolstwa Polskiego w Krakowie, w którym informowało, że w dniu 1 września 1945 roku wybrany został w Sanoku Zarząd Tymczasowy, którego zadaniem jest podjęcie kroków w kierunku wznowienia działalności Towarzystwa i przejęcie w posiadanie budynku, który dotychczas administrowany był przez Zarząd Miejski[11]. 10 września 1945 roku z podobną informacją o wyborze tymczasowego Zarządu, „Sokół” sanocki zwrócił się do Starostwa Powiatowego w Sanoku. Sokoli sanoccy, argumentując, na podstawie ogłoszenia zamieszczonego w „Dzienniku Polskim” 31 sierpnia 1945 roku, że Rząd Polski wydał zezwolenie na reaktywowanie Sokolstwa Polskiego w całym kraju, zwrócili się do Starostwa Powiatowego w Sanoku z prośbą o jak najszybsze wydanie zezwolenia na wznowienie działalności Towarzystwa, które było czynne do dnia okupacji niemieckiej[12].

Tego samego dnia „Sokół” w Sanoku za pośrednictwem sanockiego Starostwa Powiatowego zgłosił analogiczną prośbę o zarejestrowanie do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie. W piśmie tym przedstawił on wówczas Urzędowi Wojewódzkiemu statut Towarzystwa w 4 egzemplarzach z prośbą o zwrot 1 egzemplarza po jego zarejestrowaniu. Sokoli sanoccy w swym piśmie z dumą podkreślali, że Towarzystwo istniało i było czynne od 1888 roku aż do dnia inwazji niemieckiej, a obecnie chce ono rozpocząć nową kartę w historii miasta[13].

 

19 września 1945 roku sokoli sanoccy zwrócili się z pismem do Zarządu Miejskiego w Sanoku, w którym upraszali o jak najrychlejsze przekazanie im budynku „Sokoła” sanockiego, który znajdował się w administracji tej instytucji. Prośbę motywowano faktem zezwolenia władzy państwowej na wznowienie działalności organizacji sokolej na terenie całego kraju[14].

Zawiązany 9 września 1945 roku Tymczasowy Zarząd Związku Sokolstwa Polskiego, 20 września 1945 roku skierował do sanockiego „Sokoła” pismo, w którym donosił o swoim powstaniu oraz o uchwaleniu szeregu rezolucji, które będą przedłożone państwowym władzom nadzorczym. Rezolucje te wzywały poszczególne gniazda do reaktywowania się, przekazywania statutów do rejestracji władzom państwowym oraz podjęcia starań o zwrot budynków. Prezes Kubalski oświadczył również w tym piśmie, że gniazda byłej Dzielnicy Lwowskiej zostały wcielone do Dzielnicy Krakowskiej. Jednak nie przewidział, że władze miejskie Sanoka nie będą chciały opuścić przedwojennej siedziby Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[15].

 

28 października 1945 roku o godzinie 11 w sali własnej sanockiego „Sokoła” odbyło się posiedzenie Tymczasowego Zarządu Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, w którym uczestniczyli: Władysław Fastnacht, Emil Teodorowicz, Ludwik Patała, Schwarz, Kazimierz Stropek, Zofia Pirożyńska i Stanisław Pirożyński. Wymienieni członkowie i członkinie sanockiego „Sokoła” spotkali się wówczas z kierownikiem Powiatowego Komitetu W.F. panem Morończykiem, a także z przedstawicielami dyrekcji Kinofikacji (m.in. z panem profesorem Dzundzą, który został upoważniony do przeprowadzenia i zawarcia umowy na dzierżawę sali). Już na tym posiedzeniu, Zarząd „Sokoła” w Sanoku doszedł do wniosku, aby: „sali na kinoteatr nie wydzierżawiać, gdyż wydzierżawienie sali utrudniałoby normalną działalność Towarzystwa w dziedzinie wychowania fizycznego”[16].

 

17 listopada 1945 roku Naczelnik Wydziału Ogólnego Kuratorium Okręgu Szkolnego Rzeszowskiego prof. Stanisław Nowakowski zwrócił się z pismem do starosty Powiatu Sanockiego Andrzeja Szczudlika, w którym upraszał o ułatwienie młodzieży szkolnej korzystania z sali gimnastycznej byłego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku przez oddanie jej na potrzeby wychowania fizycznego. Nowakowski zwracał uwagę, że zarówno w poszczególnych szkołach, jak i w samym mieście Sanoku nie ma w ogóle ani jednej urządzonej sali gimnastycznej[17]. Starosta Powiatu Sanockiego Andrzej Szczudlik, aby odpowiednio i skutecznie zadośćuczynić prośbie prof. Stanisława Nowakowskiego postanowił przesłać 3 grudnia 1945 roku odpis jego pisma z 17 listopada 1945 roku do Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. Równocześnie w załączonym przez siebie piśmie nalegał na jak najszybsze poinformowanie go o sposobie załatwienia sprawy przydziału dla młodzieży sali gimnastycznej[18]. 14 grudnia 1945 roku „Sokół” sanocki odpowiedział na to pismo, jak i na kolejne ponaglenie starosty powiatowego w Sanoku z dnia 12 grudnia 1945 roku. W wysłanym wówczas dokumencie jest mowa o tym, że gniazdo nie otrzymało pisma Starostwa z dnia 3 grudnia 1945 roku. Sokoli podkreślali, że budynek ich Towarzystwa znajduje się nadal, pomimo ich trzykrotnych protestów, w gestii Zarządu Miejskiego w Sanoku. Dlatego „Sokół” sanocki nie mógł podjąć żadnych wiążących decyzji w sprawie przydziału sali dla użytku uczniów szkół miejscowych. Sokoli obiecywali jednak, że sytuacja ta się zmieni z chwilą, gdy budynek zostanie im zwrócony[19].

 

27 listopada 1945 roku Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce wysłał do sanockiego gniazda pismo, w którym informował, że w dniach od 27 do 31 grudnia 1945 roku będzie miał miejsce pierwszy, doraźny gimnastyczny kurs związkowy w Krakowie. Związek upraszał, aby każde gniazdo przysłało na kurs naczelnika i naczelniczkę ćwiczeń, względnie kandydatów na te stanowiska[20].

 

Na powyższe pismo Związku Sanok udzielił odpowiedzi już 3 grudnia 1945 roku. Gniazdo sanockie w specjalnym komunikacie stwierdzało, że na gimnastyczny kurs związkowy żadnego kandydata wysłać nie może. „Sokół” sanocki, zdając sobie sprawę z trudnych warunków, w jakich przyszło mu działać, zwrócił się natomiast do Zarządu Związku z prośbą, by zechciał odnieść się - o ile byłyby widoki powodzenia – do miarodajnych czynników rządzących, aby wydano ogólne zarządzenia reaktywowania Towarzystw sokolich i zwrotu budynków poszczególnych gniazd w całym kraju[21].

 

15 grudnia 1945 roku Miejska Rada Narodowa w Sanoku wysłała do sanockiego „Sokoła” pismo, które niezwykle ucieszyło miejscowych druhów. W dokumencie tym była mowa o tym, że organ ten na posiedzeniu w dniu 14 grudnia 1945 roku w Sanoku uchwalił oddać tutejszemu gniazdu w posiadanie gmach „Sokoła”, dotychczas administrowany przez Zarząd Miejski[22]. W wyniku tej diametralnej zmiany, jaką było odzyskanie własnego gmachu, gniazdo sanockie postanowiło spełnić swe obietnice wobec starosty Powiatu Sanockiego Andrzeja Szczudlika w kwestii udostępnienia miejscowej młodzieży szkolnej sali gimnastycznej do ćwiczeń. Już 23 grudnia 1945 roku „Sokół” wystosował pismo do Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, Dyrekcji Gimnazjum Kupieckiego w Sanoku i do Inspektoratu Szkolnego w Sanoku. W dokumencie tym „Sokół” sanocki uprasza te instytucje o wysłanie delegata na konferencję, która odbędzie się w małej sali Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, 28 grudnia 1945 roku o godzinie 16. Spotkanie to miało być poświęcone kwestii uzgodnienia czasu i przydziału sali dla poszczególnych szkół[23].

 

21 grudnia 1945 roku prezes rzeszowskiego „Sokoła” Władysław Waller przesłał do sanockiego gniazda komunikat, w którym informował, że w Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie zalega podanie tamtejszego Towarzystwa z Sanoka. Powodem tego stanu rzeczy wedle referenta załatwiającego tę sprawę miało być nieczytelne podanie o rejestrację. Tenże referent oświadczył Wallerowi, że sprawy rejestracji stowarzyszeń załatwia miejscowe Starostwo, tj. w danym wypadku Starostwo w Sanoku. W tej sytuacji celowe było wycofanie przez sanockie gniazdo podania o rejestrację z Urzędu Wojewódzkiego i ponowne wniesienie nowego do Starostwa Powiatowego w Sanoku. Dzięki temu uniknąć miał sanocki „Sokół” opłat rejestracyjnych w kwocie 150 zł[24].

 

13 stycznia 1946 roku „Sokół” sanocki we własnej sali urządził Walne Zebranie swych członków. Zebranych powitał druh przewodniczący Władysław Fastnacht. Po ożywionej dyskusji, która wywiązała się między zebranymi, uchwalono składkę miesięczną w wysokości minimalnej 10 zł, a wpisowe w kwocie minimalnej również 10 zł. Ustalono ponadto, że gazyfikację budynku „Sokoła” Dyrekcja Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Królowej Zofii w Sanoku przeprowadzi we własnym zakresie[25].

 

Na Walnym Zebraniu 13 stycznia 1946 roku zatwierdzono jednogłośnie odczytany, zmieniony, pełny tekst statutu. Przeprowadzono następnie wybory na członków Zarządu, które na wniosek druha Bronisława Polityńskiego odbyły się przez aklamację, a nie w głosowaniu tajnym. Wybrano jednak najpierw komisję matkę, która zaproponowała poszczególnych członków Zarządu, ci zaś przez aklamację zostali wybrani większością głosów. Prezesem został wybrany druh Zygfryd GÖlis[26].

 

17 stycznia 1946 roku burmistrz Sanoka skierował do sanockiego gniazda pismo, w którym stwierdził, że Miejska Rada Narodowa na posiedzeniu w dniu 14 grudnia 1945 roku uchwaliła wprawdzie oddać „Sokołowi” w Sanoku jego gmach, dotychczas administrowany przez Zarząd Miejski, jednak odbyło się to z tym zastrzeżeniem, że oddanie to dotyczyło na razie tylko budynku „Sokoła” oraz placu tenisowego. Jak następnie stwierdzał dokument, kwestię oddania części placu położonego poniżej, na którym Gmina w czasie okupacji dużym nakładem pieniędzy zmuszona była wybudować basen pływacki, pozostawić musiano na razie otwartą[27].

 

22 stycznia 1946 roku z pismem do sanockiego gniazda zwrócił się sanocki starosta powiatowy Andrzej Szczudlik, który w ślad za pismem z 12 grudnia 1945 roku prosił Towarzystwo o powiadomienie go w terminie do 28 stycznia 1946 roku, jak została rozpatrzona sprawa przydziału sali gimnastycznej dla młodzieży szkół średnich, zawodowych i powszechnych[28].

 

„Sokół” w Sanoku udzielił odpowiedzi staroście sanockiemu na to jego powyższe zapytanie pismem z dnia 26 stycznia 1946 roku. Towarzystwo stwierdziło w nim, że dotychczas na sali nie można było przeprowadzić ćwiczeń z powodu braku opału. Sytuacja ta miała ulec zmianie dopiero po przeprowadzeniu prac przy instalacji gazowej. Jak utrzymuje pismo, dotychczas chęć na korzystanie sali zgłosiło jedynie Państwowe Gimnazjum i Liceum w Sanoku (6 razy w tygodniu od godziny 8 do 15) oraz Ośrodek W.F. w godzinach wieczornych. „Sokół” ubolewał na tym, że wprawdzie z końcem grudnia 1945 roku zwołał on konferencję dla szkół zainteresowanych korzystaniem z sali gimnastycznej w jego gmachu, jednak na to posiedzenie delegaci zaproszonych szkół nie przybyli. Na koniec Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku w swym piśmie podkreślało, że jest gotowe podjąć z każdą szkołą rozmowy w sprawie wynajmu swej sali gimnastycznej, gdyż krzewienie kultury fizycznej jest jednym z naczelnych zadań i celów Towarzystwa[29].

 

Niestety, jak utrzymuje pismo druhów sanockich do władz w Krakowie z 26 lutego 1946 roku, wniesiony przez Starostwo Powiatowe w Sanoku do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie statut sanockiego gniazda nie został jeszcze zatwierdzony. Skład Zarządu Towarzystwa w Sanoku po rezygnacji z funkcji prezesa Zygfryda GÖlisa przedstawiał się następująco: Antoni Morończyk (prezes), Władysław Fastnacht (wiceprezes), Zygfryd GÖlis (wiceprezes), Stanisław Pirożyński (naczelnik), Emil Teodorowicz (sekretarz), Mieczysław Malikowski (skarbnik), Ludwik Patała (gospodarz). „Sokół” sanocki informował władze krakowskie o swej trudnej sytuacji, która wynikała z tego, że wojskowe przedsiębiorstwo kinowe „Kino Podhalanka w Sanoku” zajęło wbrew woli Towarzystwa salę gimnastyczną na kino[30].

 

„Kino Podhalanka w Sanoku” miało wyświetlać filmy w piątki, soboty i niedziele od godziny 16, przez co działalność sekcji wychowania fizycznego, którą prowadził „Sokół”, została znacznie utrudniona. W tej sytuacji „Sokół” upraszał o informację: „czy za pośrednictwem Związku nie można u naczelnych Władz Państwowych poczynić kroków w kierunku usunięcia kina, zwłaszcza że w Sanoku istnieje inny odpowiedni lokal, w którym przed wojną istniało kino przez okres piętnastoletni”[31].

 

28 lutego 1946 roku Zarząd „Sokoła” sanockiego powiadomił Dowództwo Dywizji w Krośnie o zaistniałej sytuacji: „Doszło do wiadomości Zarządu, że Wojskowe Przedsiębiorstwo Kinowe zamierza wywiesić na budynku „Sokoła” napis „Dom Żołnierza” i „Kino Podhalanin”. Zarząd Towarzystwa zawiadamia, że nie może się zgodzić na wywieszenie napisu „Dom Żołnierza”, ze względu na to, że to narusza naszą wolę jako właściciela, oraz nas w posiadaniu domu sokolego. Natomiast zgadzamy się na wywieszenie napisu orientacyjnego „Kino Podhalanin””[32].

 

6 marca 1946 roku wpłynęło na ręce druha sekretarza Emila Teodorowicza pismo, które przekreślało normalną działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce Ludowej. A. Misztal - naczelnik Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie podjął decyzję o zlikwidowaniu tej organizacji: „Wniesionej dnia 10.9.1945 roku prośby o zarejestrowanie Stowarzyszenia pod nazwą Towarzystwa Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, Urząd Wojewódzki nie uwzględnia i zarazem na zasadzie art. 20 rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z 27.10.1932 roku, /Dz.U.R.P. Nr 94 poz. 808/ odmawia zarejestrowania tego Stowarzyszenia, ponieważ poszczególni członkowie projektowanego Stowarzyszenia „Towarzystwo Gimnastyczne Sokół” mogą zrzeszać się w organizacjach „Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego”, które mają być utworzone na podstawie Dekretu z dnia 16.01.1946 roku o utworzeniu urzędów i rad wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego /Dz.U.R.P. Nr 3 poz. 25/, a które również mają za zadanie wychowanie fizyczne” Od powyższej decyzji istniała jednak możliwość odwołania[33].

 

W piśmie z 27 kwietnia 1946 roku do władz krakowskich członkowie „Sokoła” sanockiego ubolewali, że po zajęciu budynku przez wojsko, filmy są wyświetlane nie tylko w piątki, soboty i niedziele, ale „przez cały tydzień, tak dalece, że do żadnej z ubikacji w „Sokole” przystępu nie mamy, nadmieniamy przy tym, że na budynku „Sokoła” wywieszono szyld „Dom Żołnierza” i mimo naszych starań i przedłożenia rachunku wojsko za korzystanie z sali i sprzętów nic nie płaci”[34].

 

Tymczasem proces likwidacji Towarzystwa rozwijał się dalej: „31 lipca 1947 roku organa UB zażądały wydania akt i pieczęci Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie i Związku, i gmach „Sokoła” zamknęły, uniemożliwiając wszelkie dalsze działanie! Akt ten (w Krakowie) i na prowincji uważać należy za jednoznaczny z rozwiązaniem „Sokoła” i Związku, który w ten sposób w dwa lata po powstaniu w odbudowującej się Polsce przestał istnieć”[35].

 

29 września 1947 roku Urząd Wojewódzki w Rzeszowie powiadamiał już Starostwo Powiatowe w Sanoku, że zamierza przystąpić do likwidacji Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. W związku z tym polecał: „zbadać i zapodać obecny byt prawny tego Towarzystwa; w czyim posiadaniu znajduje się obecnie jego majątek (budynek itd.), kto ten majątek użytkuje i na jakiej podstawie; zapodać imię i nazwisko oraz adres ostatniego prezesa Towarzystwa; zapodać imię i nazwisko oraz adres osoby godnej zaufania, której można by powierzyć funkcję likwidatora omawianego Towarzystwa”[36].

 

6 października 1947 roku starosta sanocki Andrzej Szczudlik, odpowiadając na to pismo, przedstawił sytuację Towarzystwa od zakończenia II wojny światowej do chwili obecnej. Mówił w nim, że: „w roku 1945 Zarząd Towarzystwa „Sokół” w Sanoku wniósł za pośrednictwem tutejszego Starostwa prośbę do U.W. o zarejestrowanie tego stowarzyszenia. U.W. decyzją z 6. marca 1946 roku (II/4348/45) odmówił zarejestrowania. Budynek „Sokoła” wraz z urządzeniem wewnętrznym i boiskiem zajęło bezpodstawnie wojsko na „Dom Żołnierza”, prowadzi tam kinoteatr, wynajmuje salę na różne imprezy. Ostatnim prezesem „Sokoła” przed wybuchem wojny był Jerzy Pietrzkiewicz, który zmarł, zaś jego zastępca zmarł na Węgrzech. W roku 1945 został wybrany Zarząd tymczasowy, Prezes tego Zarządu wyjechał z Sanoka, a zastępcą jest Władysław Fastnacht, zam. w Sanoku przy ul. Głowackiego 11. Jako kandydata na likwidatora powyższego stowarzyszenia proponuję Stefana Stefańskiego – Kierownika Referatu Kultury i Sztuki, zam. w Sanoku przy ul. Mickiewicza 3”[37].

 

W nawiązaniu do powyższego sprawozdania z 6 października 1947 roku Urząd Wojewódzki w Rzeszowie w piśmie do Starostwa Powiatowego w Sanoku w dniu 14 października 1947 roku prosił o zapodanie, kiedy oraz która jednostka wojskowa zajęła bezpodstawnie budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku[38]. 22 października 1947 roku wicestarosta sanocki Kazimierz Opulski wyjaśnił Urzędowi Wojewódzkiemu w Rzeszowie, że budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku zajęła jesienią 1945 roku 8. Dywizja Drezneńska, a po jej wyjeździe w roku bieżącym budynek Towarzystwa zajmuje 26. Pułk Piechoty[39].

 

W związku z zarządzeniem z 4 lutego 1948 roku starosta sanocki Andrzej Szczudlik w piśmie z 8 marca 1948 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie na podstawie przeprowadzonych dochodzeń oznajmiał, iż przed wojną istniały na terenie powiatu 3 gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Miały one swe siedziby w Rymanowie, Sanoku i Zagórzu. Gniazda te rozporządzały dość znacznym majątkiem. Jak donosił Szczudlik: „W Sanoku znajduje się również dom murowany z duża salą i 8 ubikacjami oraz oparkowane boisko. Nieruchomość ta w czasie okupacji była pod zarządem miejskim. W 1945 roku zajęło tę nieruchomość Wojsko Polskie i dotychczas ją użytkuje jako „Dom Żołnierza”. Osobą zainteresowaną, której można doręczyć decyzję o likwidacji jest zastępca ostatniego prezesa Władysław Fastnacht, zamieszkały w Sanoku przy ul. Głowackiego 11”[40].

 

W kolejnym piśmie do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 13 lipca 1948 roku starosta Szczudlik, wykonując zarządzenie z 9 lipca 1948 roku, przedstawiał następujące osoby na likwidatorów Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” na terenie tutejszego powiatu: dr. Ignacego Bieleckiego, lekarza zamieszkałego w Rymanowie przy ul. Krakowskiej 15 do likwidacji „Sokoła” w Rymanowie; Władysława Fastnachta, zamieszkałego w Sanoku przy ul. Głowackiego 11 do likwidacji „Sokoła” w Sanoku; Franciszka Znamirowskiego, emerytowanego maszynistę kolejowego, zamieszkałego w Zagórzu do likwidacji „Sokoła” w Zagórzu[41]. Tymczasem 17 marca 1949 roku Zarząd Miejski w Sanoku skierował pismo do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, w którym prosił o powierzenie funkcji likwidatora Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku dr. Tadeuszowi Trendocie - adwokatowi i syndykowi miejskiemu zamieszkałemu w Sanoku przy ul. Sobieskiego 8 – i przekazanie majątku Towarzystwa na rzecz gminy miasta Sanok[42].

 

24 marca 1949 roku Wydział Społeczno-Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie skierował pismo do dr. Władysława Fastnachta, zastępcy prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, w którym informował go, że decyzją prawomocną z dnia 6 marca 1946 roku Urząd Wojewódzki odmówił zgody na wznowienie działalności gniazda sanockiego. Następnie w piśmie tym Urząd Wojewódzki stwierdził, iż zarządza likwidację „Sokoła” w Sanoku, do czego był on ponoć upoważniony na podstawie art. 26 o stowarzyszeniach z dnia 27 października 1932 roku (Dz.U.R.P. nr 94, poz. 808). Zarząd Miejski miał się stać tym podmiotem, który przejmie majątek likwidowanego stowarzyszenia. Likwidację tę miał przeprowadzić adwokat Tadeusz Trendota, którego Urząd Wojewódzki zamianuje po uprawomocnieniu się powyższej decyzji. „Sokół” miał prawo odwołać się od niej za pośrednictwem Urzędu Wojewódzkiego do MAP w przeciągu 14, dni licząc od dnia następnego po doręczeniu decyzji[43].

 

15 kwietnia 1949 roku Wydział Społeczno-Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie mianował dr. Tadeusza Trendotę likwidatorem „Sokoła” w Sanoka[44].

Wydział Społeczno-Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie 29 grudnia 1949 roku został przez Trendotę poinformowany o fakcie przeprowadzonej likwidacji sanockiego Towarzystwa następującym zdaniem: „Stosownie do zarządzenia z dnia 15 kwietnia 1949 roku L. SP.S.I/5/28/49 donoszę, że przeprowadziłem likwidację Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, w dowód czego załączam jeden egzemplarz protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia 23 listopada 1949 roku”[45].

 

Tym samym zakończone zostały starania o reaktywację sanockiego „Sokoła” podejmowane w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

 

 

 

[1] Z. Bujanowski, M. Ponczek, A. Łopata, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce po II wojnie światowej, [W:] Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001, s. 200.

[2] S. Marcela, Działalność krakowskiego „Sokoła” w latach 1939-1947 (relacje osobiste), [W:] Z kart historii polskiego „Sokoła”. Materiały posesyjne z I Zlotu Odrodzonego Sokolstwa Polskiego (Kraków, 28 VIII – 3 IX 1994 r.), red. A. Łopata, Kraków 1995, s. 24-25.

[3] Z. Bujanowski, M. Ponczek, A. Łopata, op. cit., s. 201.

[4] E. Kubalski, Z przeżyć i wspomnień sokolich, Kraków 1997, s. 125-126.

[5] Ibidem, s. 126.

[6] A. Mirkiewicz, M. Krawczyk, Próby reaktywowania okręgu rzeszowskiego i przemyskiego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” po II wojnie światowej, [W:] Wkład Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w rozwój kultury fizycznej na ziemiach polskich. W 120-lecie powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie (1886-2007), red. S. Zaborniak, M. Obodyński, Rzeszów 2008, s. 38.

[7] Ibidem, s. 38-39.

[8] Archiwum Muzeum Historycznego w Sanoku [dalej: AMHS], teczka nr 187, pismo prezesa „Sokoła” rzeszowskiego Władysława Wallera z 22 sierpnia 1945 roku do Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[9] A. Mirkiewicz, M. Krawczyk, op. cit., s. 39-40.

[10] AMHS, teczka nr 187, Komunikat Przewodnictwa Związku Nr 1, bez paginacji.

[11] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 3 września 1945 roku do Tymczasowego Zarządu Związku Sokolstwa Polskiego w Krakowie, bez paginacji.

[12] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 10 września 1945 roku do tamtejszego Starostwa Powiatowego, bez paginacji.

[13] Pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 10 września 1945 roku do Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie przez Starostwo Powiatowe w Sanoku, kserokopia dokumentu pochodząca
ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[14] AMHS, teczka nr 187, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 19 września 1945 roku do tamtejszego Zarządu Miejskiego, bez paginacji.

[15] Ibidem, pismo Tymczasowego Zarządu Związku Sokolstwa Polskiego (prezes Edward Kubalski)
z 20 września 1945 roku do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[16] Ibidem, protokół z posiedzenia Tymczasowego Zarządu Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, które odbyło się 28 października 1945 roku o godz. 11-tej w sali własnej, bez paginacji.

[17] Ibidem, pismo Naczelnika Wydziału Ogólnego Kuratorium Okręgu Szkolnego Rzeszowskiego prof. Stanisława Nowakowskiego z 17 listopada 1945 roku do starosty Powiatu Sanockiego Andrzeja Szczudlika, bez paginacji.

[18] Ibidem, pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja Szczudlika z 3 grudnia 1945 roku do Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[19] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 14 grudnia 1945 roku do Starostwa Powiatowego w Sanoku, bez paginacji.

[20] Ibidem, pismo Związku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Polsce” z 27 listopada 1945 roku do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[21] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 3 grudnia 1945 roku do Zarządu Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce w Krakowie, bez paginacji.

[22] Ibidem, pismo Zarządu Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku z 15 grudnia 1945 roku do sanockiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, bez paginacji.

[23] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 23 grudnia 1945 roku do: Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, Dyrekcji Gimnazjum Kupieckiego w Sanoku i Inspektoratu Szkolnego w Sanoku, bez paginacji.

[24] Ibidem, pismo prezesa Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie z 21 grudnia 1945 roku do PTG „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[25] Ibidem, protokół z Walnego Zebrania członków Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 13 stycznia 1946 roku, bez paginacji.

[26] Ibidem.

[27] Ibidem, pismo burmistrza Sanoka z 17 stycznia 1946 roku do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[28] Ibidem, pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja Szczudlika z 22 stycznia 1946 roku do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[29] Ibidem, pismo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 26 stycznia 1946 roku do Starostwa Powiatowego w Sanoku, bez paginacji.

[30] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 26 lutego 1946 roku do Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Krakowie, bez paginacji.

[31] Ibidem.

[32] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 28 lutego 1946 roku do Dowództwa Dywizji w Krośnie, bez paginacji.

[33] Ibidem, pismo Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 6 marca 1946 roku do członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, bez paginacji.

[34] Ibidem, pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z 27 kwietnia 1946 roku do Przewodnictwa Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Krakowie, bez paginacji.

[35] E. Kubalski, op. cit., s. 129.

[36] Pismo odręczne Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 29 września 1947 roku do Starostwa Powiatowego w Sanoku, kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[37] Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja Szczudlika z 6 października 1947 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[38] Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 14 października 1947 roku do Starostwa Powiatowego w Sanoku, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[39] Pismo sanockiego wicestarosty powiatowego Kazimierza Opulskiego z 22 października 1947 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[40] Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja Szczudlika z 8 marca 1948 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[41] Pismo sanockiego starosty powiatowego Andrzeja Szczudlika z 13 lipca 1948 roku do Wydziału
Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[42] Pismo Zarządu Miejskiego w Sanoku z 17 marca 1949 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[43] Pismo Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 24 marca 1949 roku do zastępcy prezesa TG „Sokół” w Sanoku Władysława Fastnachta, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[44] Pismo Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie z 15 kwietnia 1949 roku do dra Tadeusza Trendoty – adwokata w Sanoku, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.

[45] Pismo adwokata dr. Tadeusza Trendoty z 29 grudnia 1949 roku do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Kserokopia dokumentu pochodząca ze zbiorów prywatnych obecnego prezesa sanockiego „Sokoła” pana Bronisława Kielara.