Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku

2009.08.13

Działalność kulturalna

Działalność kulturalna

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

Sokolnie stawały się najważniejszymi ośrodkami polskiego życia narodowego. Kultura miała być, obok wychowania ideowego i fizycznego, jednym z najważniejszych kierunków w organizacji sokolej. W 1937 r. w gniazdach podległych Związkowi działało ogółem 60 orkiestr oraz 45 chórów sokolich[1]. Gniazda dążyły także do popularyzacji literatury i czytelnictwa. Zalecano tworzenie bibliotek i czytelni. W 1936 r. w Dzielnicy Małopolskiej było 34 bibliotek, które posiadały łącznie 27186 tomów, 7 orkiestr, 9 chórów, 38 teatrów oraz 11 sekcji oświatowych[2]. W 1937 r. działało w gniazdach sokolich 175 bibliotek, które dysponowały 66026 tomami. Największe z nich zorganizowano na terenach kresów wschodnich. Wypożyczalnie w gniazdach Dzielnicy Małopolskiej posiadały 27478 książek. W Dzielnicy Krakowskiej wypożyczalnie dysponowały liczbą 16850 tomów[3].

W 1922 r. Stanisław Biega wyróżnił dwa kierunki oświaty-ogólny i szczegółowy. Pierwszy miał być realizowany wspólnie z towarzystwami zajmującymi się wyłącznie oświatą, tj. Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej i in. Oświata szczegółowa realizowana miała być przez samego „Sokoła”.

W Sanoku działało wiele towarzystw oświatowych i kulturalnych, których cele pokrywały się z działalnością „Sokoła” lub były do niej zbliżone. Towarzystwa te, przez oświatę, działalność kulturalną, społeczną i patriotyczną zmierzały do odrodzenia życia narodowego[4].

Według stanu na dzień 1.10.1937: zarejestrowanych towarzystw było: 234, zwykłych 5, filii i oddziałów-248[5]. Od 1848 r. działało w Sanoku „Kasyno Narodowe”, w latach późniejszych tworzono inne organizacje tj.: Kasyno Urzędnicze[6]; „Czytelnia Mieszczańska” i Kółko Dramatyczno-Muzyczne[7]; Towarzystwo Dramatyczne „Gamba”[8]; Towarzystwo Wykładów Uniwersyteckich; Towarzystwo Pomocy Naukowej; Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Koło w Sanoku; Koło Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w Sanoku; Związek Nauczycielstwa Polskiego w Sanoku; Koło Towarzystwa Oświaty Zawodowej[9]; Koło Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych[10]; Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Szkoły Średniej w Sanoku[11]; Stowarzyszenie Opieki Dzieci Szkolnych[12]; Towarzystwo Polskiej Ochronki Dzieci Chrześcijańskich[13]; Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w Sanoku[14]; Towarzystwo Polskiego Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego w Sanoku[15]; Towarzystwo Bursy im. Franciszka Józefa I[16]; Filia Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza[17]; Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka[18]; Kółko Przyjaciół Sztuk Pięknych; Kółka Rolnicze i utworzona przy nim Czytelnia Ludowa[19]; Towarzystwo Praca Narodowa[20]; Rzemieślnicze Stowarzyszenie „Gwiazda”; Ochotnicza Straż Pożarna w Sanoku, przy której utworzona została orkiestra i chór; Towarzystwo „Eleutria”[21] i in.

Funkcjonowały także organizacje katolickie tj.: Katolicki Związek Młodzieży Rękodzielniczej i Przemysłowej; Chrześcijańskie Towarzystwo Rzemieślnicze w Sanoku[22]; Stowarzyszenie św. Wincentego á Paulo[23]; Katolickie Stowarzyszenie Kobiet[24]; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej; Katolicka Czytelnia Mieszczańska; Towarzystwo Opieki nad Więźniami; Stowarzyszenie Katolicka Liga Parafialna[25]; Stowarzyszenie Sług Katolickich; Oddział Katolickiego Stowarzyszenia Mężów[26].

Ponadto w mieście istniały: Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet[27]; Koło Gospodyń Wiejskich[28]; Koło Rodziny Legionowej[29]; Towarzystwo Domu Żołnierza Polskiego[30]; Związek Strzelecki[31]; Związek Oficerów Rezerwy RP[32]; Filatelistyczne Koło Okrężne Europa w Sanoku[33]; Ochronka Sióstr Służebniczek Najświętszej Marii Panny[34]; Powiatowy Związek Pracowników Państwowych[35]; Powiatowe Koło Krakowskiego Związku Ziemian[36]; Powiatowe Koło Związku Inwalidów Wojennych RP[37]; Związek Oficerów Rezerwy[38]; Towarzystwo Ochotniczej Straży Pożarnej[39]; Koło Miejscowe Komitetu Floty Narodowej[40]; Oddział Sanocki Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i in.[41].

Z „Sokołem współpracowały głównie Towarzystwo Polskiej Młodzieży „Znicz” i Towarzystwo „Ogniwo” przekazując mu po rozwiązaniu cały majątek.

„Ogniwo” skupiało 31 Towarzystw, z tego w Krakowie i Lwowie 20, na prowincji galicyjskiej -5[42]. Sanockie Towarzystwo „Ogniwo” za główny cel działalności uznało szerzenie kultury fizycznej, oświaty i życia towarzyskiego. Bezpośrednią przyczyną powołania tej organizacji był konflikt w łonie Czytelni Mieszczańskiej, który doprowadził do rozłamu. Cześć członków odłączyła się tworząc własne towarzystwo o charakterze chrześcijańskim. Zarzucało ono Czytelni Mieszczańskiej kosmopolityzm, uleganie wpływom państw zaborczych i nastawienie tylko na rozrywkę. Twierdzono, że nie miało ono charakteru narodowego i tym samym nie spełniało patriotycznych celów. Statut Towarzystwa „Ogniwo” zatwierdzony został reskryptem Namiestnictwa z dnia 14 marca 1897 r. Oficjalne otwarcie odbyło się 10 kwietnia 1897 r. Mszę św. odprawił ks. Stanisław Turkiewicz. Uroczystość była jednak skromna, gdyż niewielu członków nowego towarzystwa wzięło w niej udział. Żadna z sanockich organizacji nie wysłała też delegata. Jedynie „Sokół” wystawił jednoosobową reprezentację. Prezesem organizacji został Władysław Adamczyk, zastępcą prezesa K. Sulimierski. Do Wydziału weszli: Stanisław Baumann, A. Bornstädt, F. Gadomski, Emil Gaweł, K. Gerardis, Antoni Niedenthal, Władysław Ossowski, Aleksander Piech, dr Władysław Piotrowski, Michał Pollak, zastępcy: L. Haas, J. Mackiewicz, B. Wojtowicz. Do Komisji Rewizyjnej wybrano: Leopolda Biegę, K. Diessla, Dr. Ślączkę. Sekretarzem mianowano dr Piotrowskiego, bibliotekarzem Michała Pollaka, gospodarzem Ossowskiego i Piecha, skarbnikiem Niedenthala. Zapisało się ponad 50 członków. Już wkrótce liczba członków wzrosła do 70. Członkiem zwyczajnym „Ogniwa” mogła być każda „nieskazitelna” osoba, wyznania chrześcijańskiego, mająca ukończone 18 lat, polecona przynajmniej przez dwóch członków towarzystwa. Wydział miał za zadanie tworzenie „ogniska życia umysłowego, budzić zainteresowanie dla wiedzy rozmaitych gałęzi, budzić uczucia miłości dla rzeczy swojskich, dla ideałów narodowych”. Organizacja to urządzała różne odczyty, prowadziła bibliotekę, czytelnię, uczestniczyła i współtworzyła obchody uroczystości narodowych. Dla potrzeb „Ogniska” wynajęto lokal mieszczący się w domu Weinera przy ul. 3 Maja[43]. Towarzystwo czerpało dochody z przedstawień, zabaw, festynów i przekazywało datki na cele TSL, Ochronki w Sanoku, na fundusz budowy własnego domu, na fundusz Mickiewiczowski (fundusz ten został zapoczątkowany w 1901 r. przez „Ogniwo” i miał na celu utworzenie fundacji stypendialnej dla ubogich zdolnych uczniów)[44]. Urządzano także, wraz z innymi towarzystwami, obchody rocznic narodowych[45].

Towarzystwo posiadało bibliotekę, która w 1903 r. liczyła 763 tomów. W 1904 r. liczba tomów wzrosła do 844[46]. Z końcem 1903 r. towarzystwo liczyło 96 członków[47]. W 1908 r. organizacja połączyła się z „Sokołem” przekazując mu cały majątek.

Z „Sokołem” związane było także Towarzystwo „Znicz”.

Dnia 17 lipca 1904 r. odbyło się w sali ratuszowej poufne zgromadzenie zwołane w celu zawiązania Towarzystwa Polskiej Młodzieży „Znicz”. Zebrało się na nim ok. 50 osób, przeważnie ludzi młodych. Przewodniczącym został Władysław Adamczyk, sekretarzami: Żarski i Gładysz[48]. „Znicz” został powołany z inicjatywy Związku Towarzystw Kształcącej się Młodzieży „Ogniwo”. Oficjalne otwarcie nastąpiło 8 stycznia 1905 r. Towarzystwo to zawiązało się także w: Bochni Przemyślu, Samborze, Stanisławowie i Wieliczce[49]. Za główne jego zadanie uznano utworzenie własnej biblioteki, do której zakupiono następnie dzieła różnej treści[50]. W 1906 r. w bibliotece było już 197 dzieł (227 tomów)[51].

W skład pierwszego Zarządu weszli: Wł. Müller (prezes), M. Konieczny (zastępca prezesa), Wł. Żarski (sekretarz), W. Gallant (zastępca sekretarza), J. Tomasik (skarbnik), Matylda Wasylewiczówna (zastępczyni skarbnika), J. Wójcik (gospodarz), Z. Tomaszewski (zastępca gospodarza), B. Lewicki (bibliotekarz), St. Konieczkówna (zastępczyni bibliotekarza), E. Zarydkiewicz i K. Robak. Do komisji „szkontrującej”: F. Giela, dr Nebenzahl, prof. A. Bielak, M. Mozołowska, K. Lewicki. Do sądu polubownego: W. Adamczyk, dr W. Ślączka, K. Zaleski, A. Pytel, prof. S. Basiński.

Towarzystwo liczyło 60 członków zwyczajnych i 6 członków wspierających oraz 1 członka założyciela. Na jego siedzibę wynajęto pomieszczenie w domu Wojtowicza przy ul. Kościuszki[52]. Uroczyste poświęcenie lokalu odbyło się 15 stycznia 1905 r.[53]. Towarzystwo „Znicz” stawiało sobie jako cel działalności krzewienie oświaty, czytelnictwa poprzez urządzanie wykładów i uroczystości patriotycznych i kulturalnych[54]. Organizacja ta następnie połączyła się z „Sokołem”, przekazując mu swój majątek.

Bezpośrednio z Polskim Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół” związane było Towarzystwo Szkoły Ludowej. Na wielkim wiecu akademickim we Lwowie w 1889 r. Maksymilian Gumplowicz rzucił myśl założenia „polskiego Schulvereinu” i przedłożył zarys statutu projektowanego towarzystwa. Myśl ta jednak poszła w niepamięć. Podjęto ją ponownie w 1891 r. w komitecie obywatelskim urządzającym w Krakowie obchód setnej rocznicy Konstytucji 3 Maja i postanowiono uczcić tą rocznicę przez założenie towarzystwa, które by pod hasłem „Przez oświatę do wolności” opiekowało się polską szkołą ludową. Zatwierdzenie statutu Towarzystwa Szkoły Ludowej nastąpiło 21 stycznia 1892 r. a pierwsze walne zgromadzenie odbyło się 13 marca 1892 r.[55]. Zarząd główny ukonstytuował się 16 marca 1892 r. wybierając prezesem Adama Asnyka[56]. Pierwszy statut dawał szerokie pole dla działalności TSL, gdyż pozwalał członkom tworzyć na terenie całego kraju tzw. kółka miejscowe. Już w pierwszym roku działania (1892) utworzono 23 kółek, pozyskano 3467 członków, założono 13 czytelń i wypożyczalni. W następnych latach 1893-1896 liczba ta wzrosła do 55 kółek, 8749 członków i 30 czytelń[57].

Zadania TSL zmierzały w trzech kierunkach: budzenia i kształtowania potrzeb oświatowych, budzenia i kształtowania świadomości społeczno-moralnej oraz świadomości narodowej. W roku 1896 przeprowadzono reformę statutu, która przekształciła „Kółka” na „Koła” miejscowe, rozszerzając ich zakres działania, przyznała im obok prawa do pozyskiwania członków i zbierania funduszów, prawo do samoistnego popierania i urzeczywistniania celów Towarzystwa tj. opiekowanie się szkołami ludowymi w swoim okręgu, zbieranie darów dla dzieci, urządzanie odczytów, zakładania i utrzymywania czytelń i wypożyczalni[58]. W latach 1897-1901 liczba szkół wzrosła do 80, liczba członków do 14396, liczba szkół do 12, liczba kursów dla dorosłych analfabetów do 15, liczba czytelń i wypożyczalni do 155, liczba odczytów do 138[59].W 1898 r. otworzono największą szkołę TSL im. Kościuszki w Białej. W 1901 r. utworzono Dar Narodowy 3 Maja.

W 1903 r. przeprowadzono wielką reformą statutu, decentralizującą i wzmacniającą Towarzystwo przez stworzenie związków okręgowych i przez zwiększenie zakresu działania Kół, rozszerzająca cele Towarzystwa: wydawanie dzieł, własnego czasopisma oświatowego, zakładanie szkół dla dorosłych analfabetów, ochronek, szkółek początkowych, domów ludowych. W 1902 r. liczba Kół wzrosła do 108, w 1903-164, w 1904-168, w 1905-217, 1906-229, 1907-247[60]. W 1911 r. TSL utrzymywało: 2 gimnazja realne (Białej i Orłowej), 2 seminaria nauczycielskie (Białej i Krakowie), 3 szkoły wydziałowe męskie i 2 żeńskie, 248 szkół ludowych, 40 kursów nauki uzupełniającej, 116 kursów dla dorosłych analfabetów, 36 ochronek i burs[61]. W 1931-332 Kół, 992 czytelń, 32048 członków; 1932-348 Kół, 893 czytelń, 32009 członków; 1933 r.-418 kół, 944 czytelń, 32257 członków; 1934-446 Kół, 1128 czytelń, 32570 członków; 1935 r.-466 Kół, 1417 czytelń, 35670 członków[62].

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” wywierało duży wpływ na TSL[63]. Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku było jednym z najstarszych Kół, gdyż założone zostało już w 1894 r. Rok później powstało Koło TSL w Lesku[64]. Myśl założenia TSL narodziła się 4 kwietniu 1893 r. podczas uroczystego tzw. „święconego” urządzanego w domu Zygmunta Czarnomskiego, na którym zebrało się ponad 40 druhów[65]. Sanockie Koło należało początkowo do Związku okręgowego TSL w Przemyślu a następnie do Związku Powiatowego Kół TSL w Sanoku[66].

Roczna składka wynosiła zaledwie 1 zł, (potem 25 gr), mimo to niewiele osób popierało to towarzystwo[67]. Wielu członków sanockiego „Sokoła” było aktywnymi działaczami TSL.

Walny Zjazd Delegatów Koła TSL w Krakowie w dniach 24 i 25 maja 1931 r. nadał dyplomy honorowe członkom koła sanockiego Teodozji Drewińskiej i Karolowi Zaleskiemu[68]. Jak czytamy: (…) w 1889 r. miasteczko Sanok liczyło sześć tysięcy mieszkańców. Najważniejszą osobą w tym miasteczku była kierowniczka szkoły żeńskiej, Teodozja Drewińska (…). Autorytet tej osoby był tak wielki, że nawet Świetny Magistrat sanocki, nie miał odwagi sprzeciwiać się jej woli (…)[69].

W 1897 r. TSL liczyło 92 członków; 1904-120; 1910-175[70]; 1925-125[71]; 1927-112[72]; 1928-131[73]; 1929-154[74]; 1930 r. - 145 [75]; 1931-143[76]; 1932-144[77]; 1935-127 członków [78].

W łonie Koła TSL działały trzy sekcje: 1. kulturalno-oświatowa; 2. biblioteczna; 3. dochodowa. Sekcja kulturalno-oświatowa zorganizowała m in. Niedzielny Uniwersytet Wiejski, którego kierownikiem był instruktor oświatowy Mieczysław Wolwowicz-członek Zarządu Koła. Wykłady odbywały się w każdą niedzielę od godz. 10-13, a korzystało z nich około 70 osób.

W 1903 i 1904 r. z inicjatywy Towarzystwa otwarto czytelnię w Tyrawie Wołoskiej oraz wypożyczalnie w: Zagórzu, Nowosielcach, Dąbrówce, przy Kółku Rolniczym w Pakoszówce (zarząd składał się z 5 członków: Jędrzej Kogut, J. Romańczyk, M. Michniewska, Adamiakowie)[79]. Niestety ze względu na brak kierowników zaistniała konieczność zamknięcia wypożyczalni książek w Jędruszkowcach i Olchowcach[80].

W 1904 r. działało 5 czytelni obsługiwanych przez TSL w: Tyrawie Wołoskiej (założona 13.12.1903, kierownik ks. Adam Orłowski); Załużu (zał. 1.1.1904, kierownik-nauczyciel Śmietana); Nowosielce-Gniewosz (2.2. 1904, nauczyciel Andrzej Władyka); Dąbrówka Polska (zał. 28.2.1904, Szymon Konarski); Pakoszówka (5.6.1904, Jan Romańczyk). Ogółem w czytelniach tych znajdowało się 789 książek. Wszystkie czytelnie zaopatrywane były w pisemka „Ojczyzna”, „Polak” oraz „Przodownica”[81].

Wypożyczalnię książek w Sanoku otwarto 19 lutego 1905 r. (kierował nią Kajetan Golczewski a zastępowała go Matylda Wasylewiczówna)[82]. W 1905 r. założono kolejne czytelnie w: Długiem, Strachocinie, Wzdowie, Posadzie Jaćmierskiej, Mrzygłodzie, Komańczy i Płowcach[83].

W 1913 r. sanockie Koło TSL utrzymywało 3 czytelnie w: Mrzygłodzie, Pakoszówce i Tyrawie Wołoskiej oraz 15 wypożyczalni w: Długiem, Dąbrówce Polskiej, Jaćmierzu, Jurowcach, Nowosielcach-Gniewosz, Pastwiskach, Płowcach, Pobiednie, Posadzie Jaćmierskiej, Prusieku, Raczkowej, Sanoku, Strachocinie, Załużu i Zarszynie[84].

Utworzono szkoły w Komańczy (30 dzieci, nauczycielka-Maria Michałowska) i w Duszatynie (nauczycielka Amelia Szczepańska)[85]. W 1905 r. zorganizowano szkołę w Żubraczem[86]. Szkółki te pozostawały pod opieką komitetów miejscowych, które dostarczały potrzebnego lokalu i zapewniały wypłacanie nauczycielom części płacy. Nadzór pedagogiczny, dydaktyczny i administracja spoczywa w rękach Zarządu Koła TSL. Nauczyciele pobierali miesięcznie po 60 koron. Wydatek ten rozłożony został pomiędzy Koła i rodziców uczących się dzieci. W Duszatynie płacili rodzice i Koło 50%, w Komańczy rodzice 33,33%, a Koło 66,67%, w Żybraczem zaś rodzice 66,67% a Koło 33,33%[87].

W 1900 r. powiat sanocki liczył 103 590 mieszkańców. Analfabetów w powiecie było 68491, a w samej gminie Sanok-2844[88]. Z inicjatywy TSL podjęto próby utworzenia w Sanoku szkoły dla analfabetów ale zdołano utworzyć jedynie kurs[89]. W 1935 r. urządzono 5 kursów dla analfabetów 2 PSP (2 pierwszego stopnia, 2 drugiego stopnia, 1 trzeciego stopnia) oraz ogólny kurs dla analfabetów na terenie Sanoka (zgłosiło się 35 osób), prowadzony przez Felicję Praszałowiczównę.

TSL utrzymywało ponadto w Sanoku bursę włościańską im. Tadeusza Kościuszki oraz prowadziło Świetlicę[90]. W 1935 r. zorganizowano Czytelnię TSL w Dąbrówce Ruskiej, Mymoniu i Zboiskach. W tym samym roku zreorganizowano Koło TSL w Rymanowie.

Towarzystwo urządziło też uroczyste zakończenie roku szkolnego w szkołach w Płowcach, Prusieku, Srogowie Górnym i z tej okazji obdarowała wszystkie dzieci tych szkół obrazkami i odzieżą.

Z inicjatywy organizacji urządzano liczne kursy, wykłady oraz pogadanki oświatowe[91]. W 1904 r. Koło urządziło szereg odczytów w okolicy Sanoka, w Posadzie Sanockiej („O wszechświecie”; „O powstaniu styczniowym”), Posadzie Olchowskiej („O wróżeniu pogody”; „O powstaniu 1863”; „O Słowackim”), w Załużu („O elektryczności”; „Społeczne dzieje Polski z uwzględnieniem powstania i upadku państwa polskiego”), w Bażanówce („O obecnych stronnictwach w Galicyi”) oraz w Nowosielcach („O powstaniu styczniowym”)[92]. W 1927 r. zorganizowano 53 odczyty i pogadanki, których wysłuchało ich 4081[93]; w 1935 r. odbyło się 52 pogadanek i odczytów, których wysłuchało około 3000 osób[94];

Koło TSL w Sanoku posiadało bibliotekę miejską (przemianowaną potem na biblioteką powiatową), mieszczącą się w gmachu Rady Powiatowej.

Sanok był siedzibą cyrkułu, a po reformie administracji siedzibą powiatu politycznego oraz od roku 1870 siedzibą powiatu autonomicznego. Powiat sanocki przed reformą obejmował powierzchnię 6,6 mil kwadratowych, 46 gmin politycznych, 47 gmin katastralnych, w których zamieszkiwało 26795 osób. Po likwidacji cyrkułów powiat sanocki obejmował powierzchnię 24 mil kwadratowych, 131 osad, w tym 125 gmin katastralnych, w których zamieszkiwało 64604 osób. W 1872 r. ludność powiatu osiągnęła liczbę 78166 mieszkańców, w 1892 r.-95306, w 1914 r. powiat zamieszkiwało 105298 osób[95]. W okresie międzywojennym Sanok był nadal siedzibą powiatu liczącego 1261 km kwadratowych, na którego terenie znajdowały się dwa miasta-Sanok i Rymanów, 129 gmin i 9 obszarów dworskich. Powiat liczył 102167 mieszkańców[96].

W 1925 r. biblioteka liczyła 425 tomów, wypożyczających było 97, wypożyczono przeszło 1000 tomów. W tym roku Koło posiadało 2 stałe biblioteki rolnicze liczące po 50 tomów w Nadolanach i Nowotańcu oraz 13 bibliotek ruchomych wiejskich liczących po 30 tomów w Długiem, Jędruszkowcach, Niebieszczanach, Nowosielcach, Prusieku, Tyrawie Wołoskiej, Załużu, Odrzechowej, Nowotańcu, Nadolanach, Strachocinie, Markowcach. Biblioteka wiejska liczyła 620 tamów. W 1925 r. zakupiono dodatkowo 189 książek[97].

W 1927 r. biblioteka posiadała 672 tomy, 116 czytelników, wypożyczono 2869 książek. W roku tym prowadziło sanockie Koło TSL 17 bibliotek ruchomych wiejskich w Długiem, Nowotańcu, Nadolanach, Pisarowcach, Lisznie, Płowcach, Sanoczku, Zahutyniu, Olchowcach, Bykowcach, Falejówce, Raczkowej, Niebieszczanach, Mrzygłodzie, Srogowie Górnym, Tyrawie Wołoskiej oraz Białej Górze. Biblioteka wiejska liczyła 974 tomów i posiadała 382 czytelników. W 1927 zakupiono do biblioteki dodatkowo 77 tomów[98]. Opłata w mieście za wypożyczenie tomu wynosiła 5 groszy miesięcznie, na wsi 2 grosze. TSL planowało rozszerzenie biblioteki, tak aby mogła obsługiwać cały powiat sanocki[99]. W 1932 r. biblioteka gromadziła już 1534 tomów[100], w 1935-1840 dzieł (1948 tomów)[101]. W 1935 r. liczyła 1840 dzieł (1948 tomów). Korzystać z niej można było 3 razy tygodniowo. Czytelnikami była młodzież szkolna, akademicka, bezrobotni, emeryci, Związek Strzelecki i in. W 1935 r. działały następujące punkty biblioteczne: Sanok (dzielnice I, II, III); Bażanówka; Besko; Bykowce; Bianka; Czerteż; Dąbrówka Ruska; Dębna; Długie; Dobra Szlachecka; Falejówka; Głębokie; Jaśliska; Jurowce; Kostarowce; Lalin; Liszna; Łodzina; Milcza; Niebieszczany; Nowosielce-Gniewosz; Olchowce; Pakoszówka; Pielnia; Pisarowce; Płowce; Posada Jaćmierska; Prusiek; Strachocina; Srogów Górny; Srogów Dolny; Tyrawa Wołoska; Wola Sękowa; Załuż; Zarszyn; Zboiska; Nowotaniec; Nagórzany; Nadolany; Rymanów; Deszno; Klimkówka; Królik Polski; Łazy; Posada Dolna; Sieniawa; Zagórz; Czaszy; Poraż; Tarnawa Górna; Tarnawa Dolna; Zasław.

Koło TSL brało aktywny udział we wszystkich uroczystościach państwowych i okolicznościowych[102]. Uroczyste wiece oświatowe odbywały się w sali „Sokoła”[103].

Podobnie jak Towarzystwo „Sokół”, obchodzono uroczyście dzień 3 Maja, wieczorki mickiewiczowskie (12 grudnia 1903), ku uczczeniu pamięci Marii Konopnickiej (10 marca 1904)[104] i in. Podczas uroczystości zbierano datki na cele charytatywne, które jednak były niewielkie[105]. TSL utrzymywało kram, przy którym prowadzono skład papieru i innych przyborów kancelaryjnych[106].

W gmachu „Sokoła” skupiało się życie towarzyskie sanoczan, urządzane były także zabawy innych towarzystw (Internatu im. Marii Konopnickiej, Korpusu Oficerskiego 2 PSP, młodzieży gimnazjalnej)[107].

W sanockim „Sokole” odbywały się liczne zabawy, bale, festyny, uroczyste spotkania: tzw. Święcone”, Sylwestra oraz „Opłatek”, skupiające wielu sanoczan[108]. Były one okazją do manifestacji jedności sokolej i zachęty do realizacji dalszych planów, jakie wyznaczyło sobie Towarzystwo. Zebrania takie miały za zadanie spełniać rolę, jak to określano: „rekolekcyi narodowych dających folgę sercom, które chcą sposobić braci Sokołów do lotu coraz chyżej i coraz wyżej”[109]. W 1899 r. urządzono uroczystą wieczornicę z okazji założenia kamienia węgielnego, 10 rocznicę powstania gniazda, z okazji otwarcia i poświęcenia sali gimnastycznej (29 listopada 1899)[110].

W celu ożywienia życia towarzyskiego w 1893 r. planowano wprowadzić comiesięczne spotkania urządzane w ogrodzie publicznym, domu druha Dżuganowskiego lub lokalu Kółka Dramatyczn-Muzycznego[111]. Komitet zabawowy organizował ponadto huczne zabawy z tańcami[112]. Każdego roku dnia 6 grudnia obchodzono w gronie Towarzystwa dzień św. Mikołaja[113].

Dnia 15 lutego 1893 r. na wniosek Władysława Sygnarskiego postanowiono utworzyć chór sokoli. Zgłosiło się 12 druhów. W marcu 1893 r. uchwalono oficjalnie powołać chór.[114]. Lekcje organizowano pod kierunkiem Sygnarskiego[115]. Przez pewien czas chór zaniechał działalności[116]. Sokoli chór mieszany występował pod kierunkiem Budweila[117]. Chór i orkiestrę prowadził następnie Pietrzkiewicz[118]. W 1906 r. odbył się koncert chóru sokolego ze współudziałem Olskiej-Frankowskiej, artystki opery w Budapeszcie i Preszburgu, J. Pełeńskiej, M. Bugiery[119]. Przy „Sokole” istniało także kółko dramatyczne i orkiestra[120].

Towarzystwo prowadziło także działalność oświatową poprzez organizowanie różnego rodzaju wykładów i odczytów. W 1890 r. odczyty wygłosili: Dr Galant: „Kilka uwag hygienicznych; Dr Z. Kozłowski: „O hypnotyzmie”; Prof. K. Brzostowicz: „O mikroskopie”; Dr. K. Zaleski, „O bakteriach…”[121]; Piotr Olbrycht: „O przenoszeniu się chorób ze zwierząt na ludzi”[122]. W latach 1893 i 1894 wykłady prowadzili m in.: Adamczyk: „O pismach Supińskiego”; Basiński: „O politycznych ideałach Krasińskiego”; Czyżewicz: „O cholerze”; Prof. Gołkowski: „O powstaniu Kościuszki”; Prof. Procyk: „O pismach Szewczenki”[123]; Karol Zaleski wielokrotnie zapraszany był do wygłaszania wykładów w Czytelni Mieszczańskiej[124]. Staraniem Uniwersytetu Ludowego Feliks Kohl ze Lwowa wygłosił odczyt „O katordze rosyjskiej”[125].

W 1917 r. Wydział uchwalił powołanie do życia Komitetu złożonego z przedstawicieli wszystkich towarzystw istniejących w Sanoku i w Posadzie Olchowskiej oraz towarzystw sokolich z Leska, Rymanowa, Ustrzyk i Zagórza, celem integrowania życia kulturalnego w regionie[126].


[1] Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, praca pod red. E. Małolepszego i Z. Pawluczuka, Częstochowa 2001, s. 141.

[2]Ibidem, s. 144.

[3]Ibidem, s. 142.

[4] Sołtys W., Środowisko kulturalne Sanoka w okresie międzywojennym 1918-1939, [w:] Pisarska rozróba: w 70-lecie urodzin Mariana Pankowskiego, red. S. Barć, T. Korzeniowski, B. Przystasz, Sanok 1990, s. 65-77.

[5] AP w Przemyślu, zes. 23: Starostwo Powiatowe Sanockie 1918-1939, syg. 15: Stowarzyszenia i związki 1937-1939, s. 161.

[6] Ibidem, , syg. 22: Stowarzyszenia 1930-1939 , s.339, syg. 13: Stowarzyszenia i związki 1919-1929 , s. 183, syg. 14: Stowarzyszenia i związki 1930-1931, s.27.

[7] Ibidem, syg. 13, s. 183, syg. 14, s.27; „Gazeta Sanocka”. Numer okazowy z 16 grudnia 1894 r., s. 3; AP w Rzeszowie OS, zes. 135: Akta miasta Sanoka 1792-1950, syg. 154: Księga uchwał Rady Miejskiej 1893-1900, s. 137.

[8] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 13, s.184.

[9] Ibidem, syg. 16: Stowarzyszenia i związki 1933-1936, s.175.

[10] Ibidem, s.4; syg. 17, s.7.

[11] Ibidem, syg. 19: Stowarzyszenia 1923-1936, s.94.

[12] Ibidem, syg. 13, s.1.

[13] Ibidem.

[14] Ibidem, syg. 15, s.272, 309, 325; syg. 14, s. 27.

[15] Ibidem, syg. 14, s.27; syg. 13, s.289.

[16] Ibidem, syg. 22: Stowarzyszenia 1930-1939, s.339.

[17] Ibidem, syg. 13, s.185.

[18] Ibidem, s.183.

[19] Ibidem, syg. 18: Stowarzyszenia 1925-1939, s. 46, 162.

[20] Ibidem, syg. 13, s.183.

[21] A. Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W: Sanok: dzieje miasta, pod red. F. Kiryka, Kraków 1995, s. 449-467.

[22] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 19, s.59; syg. 16, s.333.

[23] Ibidem, syg. 13, s.1.

[24] Ibidem, , syg. 16, s.330.

[25] Ibidem, syg. 21: Stowarzyszenia 1930-1939, s.47.

[26]Ibidem, , syg. 16, s.330 .

[27] Ibidem, , syg. 15, s.309; s.133.

[28] Ibidem.

[29] Ibidem, s. 320.

[30] Ibidem, syg. 13, s. 183.

[31] Ibidem.

[32] Ibidem.

[33] Ibidem, syg. 15, s.361.

[34] Ibidem, syg. 13, s.265.

[35] Ibidem, s.271.

[36] Ibidem.

[37] Ibidem, s.273.

[38] Ibidem, s.277.

[39] Ibidem, s.282.

[40] Ibidem, s.284.

[41] Ibidem, s.289.

[42] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 46, s.4.

[43] „Gazeta Sanocka” 1897, nr 105, s. 3-4; nr 106, s.3; nr 112, s.3; nr 113, s.4; 1905, nr 60, s. 4.

[44] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 20, s.3.

[45] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 7, s.3; 1905, nr 55, s.3; AMBL, zes. 25: Pamiętniki, syg. 1: Pamiętniki Bronisława Filipczaka obejmujące czasookres 1870-1968, s. 6.

[46] „Gazeta Sanocka” 1905, nr 62, s.3.

[47] Ibidem,1904, nr 5, s.3-5.

[48] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 30, s.2.

[49] Ibidem, 1905, nr 58, s. 3.

[50] Ibidem,1905, nr 75, s.3.

[51] Ibidem, 1906, nr 108, s.3.

[52] Ibidem, 1905, nr 55, s.3.

[53] Ibidem, nr 55, s.4.

[54] Ibidem, nr 56, s.3.

[55] A. Stopińska-Pająk, Polska oświata dorosłych w Galicji na przełomie XIX i XX wieku: kierunki i formy kształcenia, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, tom. 3. Nauka i Oświata, Rzeszów 1995, s. 241.

[56] Z. Próchnicki, Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły Ludowej: 3 maja 1891 – 3 maja 1916, Lwów 1916, s. 3; Towarzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891-1928, Kraków 1929, s. 12.; J. Potoczny, Oświata dorosłych i popularyzacja wiedzy w plebejskich środowiskach Galicji doby konstytucyjnej (1867-1918, [w:] Galicja i jej dziedzictwo,.. s.99.

[57] Z. Próchnicki, Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły Ludowej: 3 maja 1891 – 3 maja 1916, Lwów 1916, s. 4.

[58] Ibidem, s. 5.

[59] Ibidem.

[60] Ibidem, s. 8.

[61] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 298: Oświata, kultura i sztuka 1908-1917, s. 218-220.

[62] Sprawozdanie Zarządu Głównego TSL z działalności TSL za rok 1935, Kraków 1936, s.10.

[63] AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 14, s.28.

[64] „Gazeta Sanocka” 1895, nr 17, s.3.

[65] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893; „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893, nr 9, s. 121.

[66] AMH, teczka nr 35: Towarzystwo Szkoły Ludowej: Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1935.

[67] „Gazeta Sanocka” 1896, nr 42, s. 1; 1895, nr 13, s.2; 1896, nr 42, s.1; 1896, nr 66, s.2.

[68] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1932.

[69] AMH, teczka 122: Notatki nauczyciela sanockiego gimnazjum Tadeusza Miękisza dotyczące sanockiego od poł. XIX w., s. 229 [rękopis].

[70] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s.4.

[71] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku 1925.

[72] Ibidem, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1927.

[73] Ibidem, Sprawozdanie…, 1928.

[74] Ibidem, Sprawozdanie…,1929.

[75] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg.527, s. 77.

[76] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1931.

[77] Ibidem, Sprawozdanie…, 1932.

[78] Ibidem, Sprawozdanie…, 1935.

[79] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 25, s.3.

[80] Ibidem, nr 17, s.2.

[81] Ibidem, 1905, nr 61, s.1.

[82] Ibidem nr 94, s.3; 1906, nr 111, s.1.

[83] Ibidem, 1906, nr 111, s.1.

[84] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 17, s.1.

[85] „Gazeta Sanocka” 1905, nr 54, s.3; 1905, nr 60, s.1; 1908, nr 220, s.2.

[86] Ibidem, 1906, nr 111, s.1.

[87] Ibidem.

[88] Borzemski A., Powiat Sanocki w cyfrach : [Studyum statystyczne], Sanok 1904, s. 3, s. 37.

[89] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 42, s.3; nr 18, s.2.

[90] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 1, s.1; AP w Przemyślu, zes. 23, syg. 15, s.309.

[91] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 3, s.2.

[92] Ibidem, nr 17, s.2.

[93] Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku z działalności za rok 1927 r.

[95] A. Zielecki, Sanok siedzibą organów państwowych i samorządowych, W: Sanok: dzieje miasta…, s. 350-351.

[96] W. Sołtys, Życie gospodarcze, społeczne i polityczne, W: Sanok: dzieje miasta…, s.510.

[97] Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku z działalności za rok 1925.

[98] Sprawozdanie…, 1927 r.

[99] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg.526: Oświata, kultura i sztuka 1927-1930, s.8, 18, 32.

[100] AMH, teczka nr 35, Sprawozdanie Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku za rok 1932.

[101] Ibidem, Sprawozdanie…, 1935.

[102] „Gazeta Sanocka” 1904, nr 18, s.2.

[103] Ibidem, 1905, nr 102, s.1-2.

[104] Ibidem, 1897, nr 109, s.2; 1904, nr 1, s.2; nr 17, s.2; 1896, nr 41, s.3; nr 89, s.2; Sprawozdanie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku z działalności za rok 1927 r.

[105] „Gazeta Sanocka”1905, nr 53, s.4; nr 60, s.1.

[106] AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 189: Protokoły z posiedzeń kierownictwa Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka 1910-1911, k. 182; syg. 190: Protokoły z posiedzeń kierownictwa Tymczasowego Zarządu Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka 1911-1912, s.3, 102; syg. 384: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1918-1920, k.94; syg. 385: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1920-1922, s. 51; 55; syg. 386: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1922-1924, k.2, 22; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 3, s.4; nr 25, s.3; nr 26, s.3; nr 33, s.3; nr 35, s.4; nr 38, s.4; nr 41, s.1; nr 43, s.3; AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg.384: Protokoły z posiedzeń Magistratu 1918-1920, k.90; syg. 371: Protokół z posiedzeń Rady Miejskiej w Sanoku 1919-1920, s.102.

[107] AMBL, zes.39: Zaproszenia, syg.63.

[108] „Gazeta Sanocka” 1895, nr 2, s. 3-4.

[109] Ibidem, nr 1, s.4.

[110] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899.

[111] Sprawozdanie…, od 1 października 1892-30 września 1893.

[112] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 12, s.101; AMBL zes.33, syg. 38: Zaproszenie na zabawę wiosenną z kotylionem.

[113] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1903, nr 1, s.6; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 33, s.3.

[114] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893.

[115] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893 nr 4, s. 44.

[116] Ibidem, 1901, nr 5, s. 39.

[117] Ibidem, nr 12, s.103.

[118] Sprawozdanie…, 1935.

[119] „Gazeta Sanocka” 1906, nr 131, s.3.

[120] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 3, s.4.

[121] Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890; „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1891, nr 2, s.14.

[122] Sprawozdanie…, od 1 października 1890 do 30 września 1891.

[123] Sprawozdanie …, od 1 października 1893 do 30 września 1894 r.

[124] AMBL, zes. 33, syg. 38: Zaproszenie Jana Rajchla skierowane do K.Zaleskiego na wygłoszenie wykładu.

[125] Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 5, s. 3.

[126] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919.

Anna Sebastiańska