2009.12.07

Działalność patriotyczna TG „Sokół” w Sanoku

Patriotyzm w „Sokole” budowano głównie na przykładach.

Za patrona sokolstwa obrano postać Tadeusza Kościuszki. We wszystkich gniazdach nakazano organizować od 1922 r. „Obchody Kościuszkowskie”, które odbywać się miały w dniach od 15 października do 15 listopada. Do propagowanych postaci należeli królowie m in. Bolesław Chrobry, Władysław Jagiełło, Stefan Batory i Jan III Sobieski. Bardzo uroczyście obchodzono rocznice znaczących wydarzeń historycznych oraz święta państwowe: 3 Maja, 15 sierpnia, 11 Listopada. Łączono także obchody rocznic i świąt państwowych ze zlotami organizowanymi przez poszczególne okręgi i dzielnice Związku. Wielokrotnie podkreślano rolę i znaczenie Sokolstwa w odzyskaniu niepodległości. Sokolstwo Dzielnicy Małopolskiej brało udział w walkach w obronie Lwowa podczas walk polsko-ukraińskich. W maju 1921 r. Przewodnictwo Związku Sokolego wezwało do przesyłania spisów poległych druhów w I wojnie światowej, w walkach z Ukraińcami, powstaniach w Wielkopolsce i na Śląsku. Członkowie organizacji skupiali się na wspólnych zlotach: I Zlot sokoli odbył się we Lwowie w dniach 5-6 czerwca 1892 r. z okazji 25-lecia swej działalności. W zlocie tym uczestniczyły 22 gniazda sokole z zaboru austriackiego i 5 gniazd z zaboru niemieckiego oraz 150 sokołów z Czech i Moraw. Sanok reprezentowali: Stanisław Biega, Feliks Giela, Michał Pollak, dr Natan Nebenzahl, Samuel Nebenzahl, Edmund Mieczysław Świerczyński, Roman Vetulani, dr Tadeusz Wąsowicz i dr Karol Zaleski[1].

II Zlot odbył się z okazji krajowej Wystawy Kościuszkowskiej we Lwowie (14-15 lipca 1894). Uczestniczyli w nim tylko sokoli z zaboru austriackiego;

III Zlot związkowy zorganizowano w dniach 28-29 czerwca 1896 r. w Krakowie;

IV Zlot związkowy miał miejsce w dniach 27-29 czerwca 1903 r. we Lwowie;

V Zlot Związkowy „Grunwaldzki” w Krakowie zorganizowany z okazji 500 rocznicy zwycięstwa nad Krzyżakami i odsłonięcia „Pomnika Grunwaldzkiego” (1910) stał się do „Sokoła” wielką uroczystością. Przybyło 8000 sokołów z gniazd galicyjskich, z zaboru pruskiego i rosyjskiego, z USA oraz sokoli polscy z gniazd w państwach europejskich[2]. Sanocki „Sokół” wysłał na zlot 40 ćwiczących, 80 zaś druhów brało udział w pochodzie[3]. Gniazdo „Sokole” w Sanoku przygotowało się bardzo gruntownie na ten Zlot. Wraz z okręgowymi gniazdami sokolimi z Brzozowa, Leska i Zagórza, urządziło Towarzystwo sanockie generalną próbę w Parku Mickiewicza[4]. Na obchody grunwaldzkie w mieście zaproszono reprezentantów Rady Powiatowej, Tymczasowego Zarządu Miejskiego i delegatów wszystkich polskich stowarzyszeń w Sanoku celem zawiązania komitetu pamiątkowego tego święta. Główne uroczystości miały miejsce 29 czerwca. Przy organizacji brały udział specjalnie do tego celu powołane komisje: skarbowa, gospodarcza, przychodowa, dekoracyjna i wieczorowa. Prezesem komitetu mianowano Feliksa Gielę, zastępcą-Adama Pytla[5].

Delegaci sanockiego „Sokoła” uczestniczyli także w zlotach słowiańskich: w Pradze (28-30 czerwca 1891 r.- F. Giela)[6], w 1901 r. w zlocie wszechsłowiańskim w Pradze[7], zlocie słowiańskim w Zagrzebiu (2 i 3 września 1906 r.)[8], w zlocie okręgowym w Jarosławiu w 1901 r. i in. [9].

Dnia 8 lipca 1906 r. odbył się zlot okręgowy Sokołów w Przemyślu, w którym wzięło udział dwadzieścia kilka gniazd należących do okręgu, przybyli także reprezentanci sokolstwa z pod zaboru rosyjskiego (z Warszawy i Petersburga). Z gniazda sanockiego wzięło udział w pochodzie przeszło 50 druhów, a 30 stanęło do ćwiczeń na boisku[10].

Dnia 28 czerwca 1908 r. odbył się w Sanoku VI Zlot Gniazd Sokolich Okręgu IV, w którym udział wzięło 500 osób.

W zlocie uczestniczyli Sokoli z Brzozowa, Cieszanowa, Dobromila, Dubiecka, Dynowa, Jarosławia, Leska, Mościsk, Przemyśla, Radymna, Rymanowa, Sambora, Sanoka, Starego Sambora, Sieniawy, Turki, Tarnawy, Ustrzyk, Zagórza i Pisarowiec.

Zjazd odbył się w bardzo uroczystej atmosferze. Sokoli uczestniczyli w pochodzie, następnie w uroczystościach w gmachu sokolim. W przemarszu uczestniczył oddział konny, składający się z 26 koni pod przewodnictwem Henryka Hellebranda. Ksiądz Sękowski odprawił cichą mszę św. a ksiądz Drozd wygłosił kazanie. Potem nastąpiło poświęcenie sztandaru sanockiego. Z pieniędzy składkowych zakupiono sztandar, szarfy zaś do niego ofiarowały sanoczanki[11]. Program Zlotu obejmował poświęcenie sztandaru Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, okolicznościowe odczyty, musztrę i pokaz gimnastyczny.

W 1914 r. odbył się w Samborze Zlot IV Okręgu Sokolstwa Polskiego, w którym udział wzięło 30 Sokołów i 28 skautów z Sanoka oraz z dzielnicy do której należały gniazda w Rymanowie, Brzozowie, Bukowsku, Zagórzu, Lesku, Ustrzykach, Tarnawie Dolnej i Pisarowcach (łącznie 150 członków)[12]. Kolejne Zloty miały miejsce: w Warszawie (1921)-26 druhów, Zlot jubileuszowy „Sokoła” Macierzy we Lwowie (1922)-25 druhów[13], Cieszynie (1923) - 25 ćwiczących, Brzozowie (1923) - 30 ćwiczących, Lesku, Zagórzu, Lwowie (1927, 60 lecie „Sokoła”;1933, 1939), w Przemyślu (1928), Poznaniu (1929), Samborze (1930, 40 lecie istnienia gniazda) i Katowicach (1937).

W dniach 3 i 4 sierpnia 1929 r. w Sanoku miał miejsce Zlot Okręgowy w rocznicę 40-lecia istnienia gniazda. Uroczystość tą połączono z poświęceniem i otwarciem nowego boiska sokolego[14]. W dniach tych 250 umundurowanych druhów i druhen z Lwowa, Drohobycza, Brzozowa, Sambora, Przemyśla, Rzeszowa, Brzozowa, Leska, Zagórza, Ustrzyk, Lutowisk i Sanoka przedefilowało przez ulice miasta[15].

Sanocki „Sokół” wziął udział w poświęceniu sztandaru sokolego w Zagórzu w dniu 15 sierpnia 1930 r.[16]. Z okazji 50-lecia istnienia gniazda w Sanoku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w dniach 15-16 lipca 1939 r. urządziło Okręgowy Zlot Sokoli[17]. Członkowie uczestniczyli również w licznych uroczystościach w sąsiednich gniazdach w Brzozowie, Zagórzu, Lesku, Ustrzykach i in[18]. Na pogrzebie śp. dra Jana Orłowskiego, prezesa „Sokoła” przemyskiego, Sanok reprezentował tamtejszy wiceprezes „Sokoła” dr Tarnawski[19]. Na uroczystość „Sokoła” poznańskiego, który dla uświetnienia 100-letniej rocznicy 3 maja w tym dniu poświęcał swój sztandar, Sanok wysłał nagłówek gwoździa honorowego z wyrytym napisem „Towarzystwo „Sokół” w Sanoku. Dnia 3 maja 1891 r.”[20].

Sanoccy sokoli brali udział w pogrzebie Adama Mickiewicza 4 lipca 1890 r. (Biega, Giela)[21]. Wysłano też delegatów na uroczystości ogólno-narodowe do Krakowa, na uroczystość złożenia zwłok Teofila Lenartowicza na Skałce (1893), gdzie Sanok reprezentował Wilhelm Szomek[22]. Dnia 3 listopada Wydział uczcił pamięć Matejki wysyłając do rodziny telegram kondolencyjny[23]. Uczestniczono w odsłonięcie w 1904 r. we Lwowie Kolumny Mickiewicza (Barański, Szajna). Razem ze Związkiem Polskich Towarzystw Gimnastycznych Sokolich Sanok podpisał adres do Kornela Ujejskiego z okazji jego 70-letneij rocznicy urodzin[24].

Sanocki „Sokół” wziął udział w uroczystościach żałobnych z powodu śmierci Józefa Piłsudskiego, wysyłając delegację ze sztandarem[25]. Uświetnił też w 1902 r. uroczystość odsłonięcia w Sanoku pomnika Tadeusza Kościuszki.[26]. W 1904 r. powstał „Fundusz Kościuszkowski”, który pozostawał pod zarządem „Sokoła”, a miał na celu wspieranie włościańskich i kresowych gniazd sokolich.

„Sokół” urządzał liczne uroczystości patriotyczne i imprezy kulturalne tj.: wieczorek literacko-muzyczny ku uczczeniu 100-letniej rocznicy nadania Konstytucji 3 Maja[27]. Obchodzono także w 1912 r. 100-lecie urodzin Zygmunta Krasińskiego, w 50-tą rocznicę powstania styczniowego i w 100-tu lecie śmierci ks. Józefa Poniatowskiego w 1913 r. i 100-tą rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki w 1917 r. [28]. Brano udział w uroczystości stulecia Powstania Listopadowego (1930), 250-lecia Odsieczy Wiedeńskiej, w żałobnych uroczystościach w dniach śmierci i pogrzebu Marszałka Józefa Piłsudskiego. Na żałobnym posiedzeniu Wydziału z dnia 16 maja 1935 r. w przemówieniu prezes Killar uczcił pomięć Piłsudskiego[29].

W działaniach patriotycznych „Sokół” wspierany był przez inne organizacje tj. Drużyny Bartoszowe, Związek Strzelecki i inne.

Drużyny Bartoszowe wywodziły się ze środowiska lwowskiej młodzieży akademickiej oraz ugrupowań związanych ze Związkiem Młodzieży Polskiej „Zet”. Inicjatorem organizacji był Wawrzyniec Dayczak. Drużyny Bartoszowe zostały zarejestrowane reskryptem ck Namiestnictwa we Lwowie 7 V 1908 r.[30]. Do głównych przyczyn powołania towarzystwa należała chęć niesienia ochrony młodzieży polskiej przed wynarodowieniem się, obrona przed nacjonalizmem ukraińskim oraz nieprzystosowanie programów „Sokoła” do potrzeb wsi. W powiecie sanockim pierwsza Drużyna Bartoszowa założona została w Strachocinie z inicjatywy Józefa Smolenia, a jej statut został zatwierdzony 9 lipca 1911 r. Naczelnikiem został Stanisław Adamiak. Sanocka Drużyna Bartoszowa powstała 3 sierpnia 1911 r., a jej pierwszym naczelnikiem był Tadeusz Wolfenburg. Drużyna organizowała różnego rodzaju imprezy kulturalne, obchody narodowe i patriotyczne. W 1912 r. z inicjatywy Bronisławy Tustanowskiej utworzono Oddział żeński Drużyn Bartoszowych[31].

Działalność wojskową w Sanoku organizował student Politechniki Lwowskiej Leon Kazubski. Podczas wakacji założył oddział i kurs rekrucki Polskiego Związku Wojskowego w Sanoku. Z inicjatywy Kazubskiego powstała w regionie sanockim sieć Organizacji Młodzieży Niepodległościowej. Jej koła organizowali: Józef Herburt, Julian Krzyżanowski, Zdzisław Lewicki, Stanisław Krzysik, Tadeusz Miller, Jan Owsianka, Tadeusz Remer. W 1909 r. z ich inicjatywy utworzono w Sanoku Oddział Ćwiczebny, którego celem miało być rozbudzenie u młodzieży szkolnej świadomości narodowej, patriotyzmu oraz przygotowanie do służby polowej. Wkrótce powołano Komendę Miejscową Armii Polskiej w Sanoku w składzie: Bronisław Praszałowicz, Zygmunt Tomaszewski i Władysław Żarski[32].

Oddział Związku Strzeleckiego w Sanoku założono w 1912 r. Zebranie organizacyjne odbyło się w Fabryce Wagonów. Pierwszymi członkami Związku byli Józef Niedźwiecki (komendant Oddziału), Edward Ejsmond (instruktor), Emil Kalwas (instruktor), Władysław Żurawiński, Roman Baczyński, Jan Baranowski, Władysław Błaszczak, Ignacy Ciura, Józef De Rochi, Józef Dmytrak, Kazimierz Gabryel, Julian Gorgoń, Jędrzej Jakubowski, Kazimierz Kosiorkiewicz, Władysław Kozłowski, Michał Kurylak, Tadeusz Mańkowski, Edward Marcinkowski, Klemens Mrozowski, Bronisław Pomykała, Jan Słowik, Władysław Śniechowski, Tadeusz Staniszewski, Filip Schneider, Jan Stramik, Władysław Stramik, Julian Strużyna, Jan Wojtowicz, Michał Wróblewski, Piotr Zając i Bronisław Żółkiewicz. W 1913 r. powstała w Sanoku Drużyna Strzelecka[33].

Podczas I wojny światowej członkowie Stałych Drużyn Sokolich udali się na front. Wielu sanockich Sokołów wstąpiło do Legionu Wschodniego, formującego się we Lwowie pod auspicjami „Sokoła Macierzy”. Sztandar sokoli i sprzęt gimnastyczny ukryto w bezpiecznym miejscu, a poważna część członków znalazła się na emigracji.

W pierwszych miesiącach wojny Wydział „Sokoła” rozproszył się. Wiceprezes Gaweł udał się na front, a po upadku twierdzy „Przemyśl” dostał się do niewoli, z której już nie powrócił. Szajna, Stok, Tomaszewski również powołani zostali do wojska austriackiego. Stok został ciężko ranny w z jednej z bitew z Rosjanami w Karpatach[34].

Sanoccy Sokoli mieli wielkie zasługi w przejęciu władzy w Sanoku w 1918 r. Na podstawie rozkazu mobilizacyjnego Komendanta Wojsk Polskich na Galicję Zachodnią, brygadiera Bolesława Roji, Komendę Wojsk Polskich w powiecie sanockim objął Antoni Kurka, porucznik byłej armii austriackiej, mianowany kapitanem wojsk polskich. Komitet Samoobrony Narodowej na czele z Wojciechem Ślączką i Adamem Pytlem powołany został do życia 20 października 1918 r.

Dnia 1 listopada 1918 r. delegacja miasta Sanoka z burmistrzem dr Pawłem Biedką na czele, w towarzystwie kpt. Antoniego Kurki, kpt. Franciszka Stoka, kpt. Eugeniusza Hoffmana przejęła władzę wojskową w mieście i w powiecie[35]. Jak czytamy: (…) Pokój brzeski z lutego 1918 r., który zadecydował o zmianie naszego stanowiska wobec państw centralnych, dał początek właściwej akcji rewolucyjnej w Sanoku, zmierzającej do odzyskania niepodległości państwowej. Zewnętrznym wyrazem podrażnionych uczuć narodowych społeczeństwa sanockiego była uroczysta, milcząca manifestacja w dniu 18 lutego 1918 r., zakończona usunięciem portretu cesarza Austrji z sali obrad Magistratu (…)[36].

Obiekty wojskowe w Sanoku i Olchowcach objęli wyznaczeni przez polską komendę placu- kpt. Franciszek Stok i ppor. Jerzy Skoczyński. Policję wojskową powierzono kpt. Eugeniuszowi Hoffmanowi, żandarmerię zorganizował por. Władysław Żarski, magazyn mundurów i wyekwipowania objął ppor. Tadeusz Piech. Na czele milicji miejskiej stanął por. inż. Mieczysław Nawarski[37].

W listopadzie 1919 r. w pierwszą rocznicę istnienia Niepodległej Polski „Sokół” urządził uroczysty wieczór, na który stawiły się wszystkie władze i cały korpus oficerski pułku.

Dnia 4 stycznia 1919 r. Wydział urządził pierwszą w Niepodległej Polsce wieczornicę opłatkową dla członków „Sokoła”. W podniosłym nastroju wysłano na ręce Paderewskiego telegram z wyrazami czci i hołdu, na który odpowiedział tymi słowami: Oby więcej rodziło się w Polsce uczuć takich, jak te, którymi wzruszyliście mnie druhowie i druhinie „Sokoła” sanockiego. Taka tężyzna moralna idzie od ducha zdrowego-od tej dewizy, która przyświeca „Sokołowi” Polskiemu. Wy to druhowie i druhinie sokolskie jesteście najlepszą cegłą w gmachu narodowym, bo w Waszych zastępach płonął entuzjazm narodowy! - Wyście przygotowali młodzież na trud fizyczny i bohaterstwo-Historia zapisze trwałymi zgłoskami dzieje „Sokolstwa” w Polsce! [38].

W 10-lecie niepodległości w 1928 r. dla upamiętnienia wyruszenia pierwszych polskich patroli z „Sokoła” Komitet Obywatelski ufundował tablicę murowaną i umieścił ją na frontowej ścianie budynku. Po odzyskaniu niepodległości sądzono, że „Sokół” osiągnął cele do których dążył i że nie ma już właściwie żadnych zadań do spełnienia. Jednak w niepodległej Polsce Towarzystwo działało najintensywniej organizując liczne imprezy patriotyczne i kulturalne. Wielu sanockich Sokołów” włączyło się aktywnie w walki II wojny światowej. Zarząd Związku na posiedzeniu w dniu 26 marca 1939 r. podjął uchwałę, w której wyraził gotowość „Sokoła” na wezwanie naczelnych władz wojskowych do wcielenia się w szeregi Wojska Polskiego[39]. Szczególnie wielkim bohaterstwem i odwagą wykazał się ówczesny burmistrz Sanoka - Maksymilian Słuszkiewicz. Zdecydował się on na rozmontowanie urządzeń wodociągowych i elektrycznych i ukrycie ich przed wrogimi wojskami[40]. Słuszkiewicz postanowił nie opuszczać Sanoka, mimo, że wielu sanoczan doradzało mu wyjazd, ze względu na to, że był szczególnie narażony na niebezpieczeństwo. W połowie września 1939 r. wielokrotnie był wzywany do Magistratu, gdzie zdawał sprawozdanie ze swoich działań. Sanocki Zarząd Miejski opanowali Ukraińcy. Burmistrzem mianowano Ukraińca dra Karanowicza[41]. Najważniejsze stanowiska objęli adwokat Stefan Wańczycki, adwokat Wasyl Bławacki, prof. gim. Bażałuk, Mikołaj Bugiera i in. Kilku sanockich Ukraińców: m in. Bugiera, Steciów, Durbakiewicz, Włodzimierz Konstantynowicz, zażądało od burmistrza wydania kluczy do Urzędu Katastralnego. Tego samego dnia wieczorem do domu Słuszkiewiczów przyszli Niemcy z rozkazem wyższej komendy z Przemyśla i uwięzili burmistrza. Ktoś złożył na niego donos i oskarżono go o szpiegostwo na niekorzyść Niemców. Prawdopodobnie donosiciel był Ukraińcem[42]. Doradzano żonie by ta udała się do komendy niemieckiej z prośbą o zwolnienie męża lub z prośbą o wstawiennictwo u znajomych Ukraińców. Rodzina Słuszkiewiczów uznała to jednak za hańbę. Burmistrz został wywieziony z Sanoka w nieznanym kierunku. Prócz niego aresztowani zostali także Pietrzkiewicz, Kruszelnicki i Nabywaniec[43].

Anna Sebastiańska

[1] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893, nr 2, s. 17.

[2] A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Pomorzu 1893-1939, Bydgoszcz 1997, s. 258-259.

[3] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1910, nr 13, s.3.

[4] Ibidem, nr 11, s.3.

[5] Ibidem, nr 7, s.2.

[6]„Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 12, s.101; Księga Pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy założenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie, Lwów 1892,

s.25-27.

[7]Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901.

[8] Sprawozdanie…, 1906.

[9] Sprawozdanie…, 1901.

[10] „Gazeta Sanocka” 1906, nr 133, s.4.

[11] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1908, nr 7, s.66.

[12] „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1914, nr 26, s.2.

[13] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1920, 1921, 1922.

[14] Sprawozdanie…, 1932.

[15] T. Miękisz, op.cit., s.29.

[16] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok 1932.

[17] Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, zes.39: Zaproszenia, syg. 9.

[18] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1923 i 1924.

[19] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 12, s.101.

[20] Ibidem.

[21] Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890; Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestej piątej rocznicy …, s. 25-27.

[22] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893 r.

[23] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1894, nr 1, s.1.

[24] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893 r.

[25] Sprawozdanie…, za rok 1935.

[26] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1903, nr 1, s.6.

[27] Ibidem, 1891, nr 3, s. 22.

[28] T. Miękisz, op.cit., s.20.

[29] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” za rok 1935; T. Miękisz, op.cit., s.33.

[30] D. Dudek, Działalność Drużyn Bartoszowych na polu wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w latach 1908-1914 na terenie Galicji, [w:] Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 1996, s. 67; S. Zaborniak, Udział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Drużyn Bartoszowych w rozwoju sztuki walki na ziemiach polskich (1903-1914), [w:] Wkład Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w rozwój kultury fizycznej na ziemiach polskich: w 120 lecie powstania Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie (1886-2007), pod red. S. Zaborniaka i M. Obodyńskiego, Rzeszów 2008, s. 122–125.

[31] A. Zielecki, Polski ruch niepodległościowy…, s.204-205.

[32] Ibidem, s. 197-198; A. Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W: Sanok: dzieje miasta, praca zbiorowa pod redakcją F. Kiryka, Kraków 1995, s.470-480.

[33] Jednodniówka wydana z racji Jubileuszu 25-lecia istnienia i działalności związku Strzeleckiego na terenie Sanoka i ziemi sanockiej 1908-1933, Sanok 1935, s.10-13; „Tygodnik Ziemi Sanockiej” 1913, nr 3, s.3.

[34] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919.

[35] Zając, Jak Sanok wybił się na niepodległość, Sanok 1995, s. 15- 16; W. Sołtys, Życie gospodarcze, społeczne i polityczne, [w:]: Sanok: dzieje miasta…, s. 504-505; AMBL, zes. 25: Pamiętniki, syg. 15: Fragmenty wspomnień dra Juliusza Zaleskiego, syna Karola, lekarza, o formowaniu się polskich władz wojskowych i cywilnych w Sanoku i w powiecie na przełomie 1918-1919 i walkach polsko-ukraińskich [rękopis].

[36]AMH, teczka nr 48: Przemówienie dra Pawła Biedki na uroczystym posiedzeniu Rady Miejskiej w Sanoku w dniu 1 XI 1928 r. w X-lecie przejęcia w Sanoku władzy na Państwa Polskiego z rąk zaborcy.

[37] E. Zając, Jak Sanok…, s. 17.

[38] T. Miękisz, op.cit., s.24.

[39] Zarys dziejów Sokolstwa …, s.83.

[40]AMH, teczka nr 347: Emilia Słuszkiewicz, Dziennik z czasów II wojny światowej, [maszynopis], k.9.

[41] Ibidem, k. 28.

[42] Ibidem, s. 34.

[43] Ibidem, k.40; AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 687, k. 125.