Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku

2009.08.20

Biblioteka „Sokoła”

Biblioteka Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

W życiu członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” dużą rolę spełniała biblioteka, która założona została już w roku powołania organizacji tj. w 1889 r. Posiadała początkowo tylko kilka podręczników gimnastycznych i prenumerowała jedynie miesięczniki: „Przewodnik Gimnastyczny” oraz „Przewodnik Higieniczny”. W pierwszym roku istnienia liczyła ogółem 14 tomów[1]. Były to: Zdrowa dusz w zdrowym ciele: podręcznik sportowy; A. Durski, Zarys nauki gimnastyki szkolnej i towarzyskiej; E. Madejski, Nauka gimnastyki szkolnej; E. Cenar, Ćwiczenia gimnastyczne laską żelazną, drewnianą, żerdzią; oraz sprawozdania różnych towarzystw gimnastycznych[2].

„Macierz Lwowska” informowała systematycznie gniazda sokole o nowościach wydawniczych w dziedzinie sportu, gimnastyki, higieny i zdrowia w ogólności. W fachowych pismach i publikacjach zamieszczano bibliografie dzieł, które powinny znajdować się.w bibliotekach sokolich (m in. Co winna zawierać bibljoteka Gniazda posiadającego Stałe Drużyny Sokole)[3]. Zachęcano do zakupu książek i pism, które były pomocne w nauce gimnastyki. Szczególnie dużym powodzeniem w bibliotekach sokolich cieszyły się dzieła czołowych metodyków sokolstwa polskiego i zagranicznego tj.: Wenanty Piasecki: Słownictwo gimnastyczne (1867), O celach i zadaniach towarzystw gimnastycznych (1885); Tadeusz Żuliński: Kilka słów o gimnastyce i o szkole gimnastycznej Sokoła (1878); Ruch mięśniowy i wpływ jego na zdrowie człowieka (1883); Antoni Durski: Zarys nauki gimnastyki szkolnej i towarzyskiej (1884); Edmund Cenar: Ćwiczenia gimnastyczne laską drewnianą, żelazną i żerdzią (1889), O urządzaniu sal i boisk gimnastycznych (1890), Gry gimnastyczne młodzieży szkolnej (1891) i in.

W sanockiej bibliotece prenumerowano następujące pisma:

  • „Przewodnik Gimnastyczny organ Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" we Lwowie” R.1, 1881 - R.6, 1886 Lwów;
  • „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół": organ Towarzystw Gimnastycznych, R.7, 1887 - R.56, 1939, Od 1892 r. podtyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół"; od 1893 r. podtyt.: organ Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich; od 1905 r. podtyt.: organ Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Austryi; od 1919 r. nr 4 podtyt.: organ Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich we Lwowie; od 1921 r. podtyt.: organ Dzielnicy Małopolskiej Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich; od 1924 r. podtyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół" Zarządu Związku Dzielnic: Małopolskiej, Mazowieckiej, Krakowskiej, Śląskiej, Poznańskiej i we Francji; od 1927 r. podtyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół"; od 1936 r. podtyt.: organ Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół" w Polsce;
  • „Dodatek Fachowy do Czasopisma Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”. wydawany pod kierunkiem związkowego grona nauczycielskiego. R.1, 1905 - R.7, 1911, Lwów;
  • „Dodatek Techniczny do Przewodnika Gimnastycznego „Sokół" [wydawca i nakładca: Związek Tow. Gimn. „Sokół"] R.1, 1925 - R.15, 1939 Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół" w Polsce. Związkowy Wydział Techniczny (od 1930 r.) Tyt. właściwy przejęty z nagł. Na karcie tyt. rocz. 1925: wydawany przez Związkowy Wydział Wychowania Fizycznego.i Przysposobienia Wojskowego oraz nakładem Związku Sokolstwa Polskiego; na karcie tyt. rocz. 1929: wydawany przez Związkowy Wydział Techniczny oraz nakładem Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół" w Polsce; na karcie tyt. rocz. 1931: wydawany przez Naczelnictwo Związku. Na karcie tyt. rocz. w 1925 r. m. wyd.: Warszawa;
  • „Rozkazy i Wskazówki organ Dzielnicy Małopolskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół" w Polsce R.1, 1926 - R.4, 1929 Lwów ;
  • „Sokół Małopolski organ Dzielnicy Małopolskiej nakładem Dzielnicy Małopolskiej Związku Tow[arzystw] Gimn[astycznych] „Sokół" w Polsce R.1, 1931 - R.9, 1939 Lwów;
  • „Higjena Ciała i Sport” R.1, 1925 - R.4, 1928 Lwów[4];

Zachęcano także do zakupu innych fachowych czasopism tj.: „Harcmistrz”. Wiadomości Urzędowe. Organ Naczelnictwa Związku Harcerstwa Polskiego; „Morze”. Organ Ligi Morskiej i Rzecznej; „Skaut”. Miesięcznik Polskiej Młodzieży Harcerskiej; „Odrodzenie”; „Pro Patria”, „Strzelec”; „Trzeźwość”; „Koło”[5] i in.

Wskutek wniosku Wydziału w 1891 r. „Macierz Lwowska” zniżyła roczną przedpłatę „Przewodnika Gimnastycznego” na 48 centów. Każdy z członków miał obowiązek posiadać to pismo. W roku następnym przedpłata pisma wynosić miała jedynie 36 ct., na skutek tego, że wszystkie polskie Towarzystwa sokole zobowiązały się znaczną ilość egzemplarzy prenumerować. Stanisław Biega apelował do członków sanockiego „Sokoła” o zakup „Przewodnika Gimnastycznego”, jako pisma o dużej wartości merytorycznej[6]. W 1891 r. wszyscy członkowie sanockiego Towarzystwa Gimnastycznego przystąpili do prenumeraty tego pisma (50 egzemplarzy)[7]. Warunki prenumeraty ustalano z administratorem czasopisma (to od administratora zależała wysokość nakładu, zasady umowy, odbieranie przedpłaty, rozsyłanie czasopisma poszczególnym gniazdom)[8]. Wydział uchwalił dostarczać wszystkim swym członkom „Przewodnik” bezpłatnie, a koszty prenumeraty opłacić z kasy Towarzystwa[9].

Biblioteki sokole miały gromadzić książki w ustalonych działach tj.: I. Anatomia. Antropologia. Fizjologia; II. Psychologia; III. Pedagogika. Szkolnictwo; IV. Higiena; V. Wychowanie fizyczne w ogólności. Gimnastyka; VI. Gry i sporty; VII. Praca ręczna; VIII. Przysposobienie wojskowe; IX. Harcerstwo.

Sanocka biblioteka nie posiadała początkowo nowości wydawniczych, więc nie cieszyła się dużym powodzeniem. W 1893 r. zakupiono dzieła: Adolfa Spiessa: Die Lehre der Turnkunst (Bazylea); H. Wortmanna: Das Keulschwingen in Wort u. Bild i czasopismo czeskie „Sokół[10]. W 1898 r. dostarczono dla biblioteki podręcznik gimnastyczny czeski opracowany przez Józefa Klenkę i podręcznik gimnastyczny niemiecki Frohberga Übungsbeispiele[11]. Z biegiem lat uzupełniono księgozbiór, zakupując cenne dzieła i zwiększając tym samym frekwencję czytelników.

Biblioteka należała do typu bibliotek zamkniętych. W latach 30-tych zaczęły z niej korzystać także osoby nie będące członkami, a skupiające się w innych sanockich towarzystwach, głównie ze sfer rzemieślniczych.

W 1901 r. biblioteka składała się z 69 dzieł w 120 tomach[12]. W 1909 r. księgozbiór obejmował 933 tomów. W ciągu roku wpłynęło jeszcze 35 tomów zwróconych przez byłych członków Towarzystwa „Ogniwo” i „Znicz” oraz 98 tomów zakupionych z funduszów uchwalonych dla powiększenia księgozbioru. Pod koniec 1909 r. księgozbiór sokoli liczył 1066 tomów. Ponadto do biblioteki wpłynęły księgozbiory Towarzystwa „Znicz” i „Ogniwo” (998 tomów), które po rozwiązaniu przekazały cały swój majątek Towarzystwu Gimnastycznemu. Łącznie biblioteka sokola liczyła 1276 tomów. W 1909 r. około 210 tomów znajdowało się jeszcze w rękach osób, które wypożyczyły książki z „Ogniwa” i ich nie zwróciły. W czasie od 21 marca 1909 r. do 17 lutego 1910 r. korzystało z biblioteki 72 druhów, którzy wypożyczyli ogółem 1636 tomów za opłatą 2 halerzy od tomu. Zebrana kwota za wypożyczenia wyniosła 32 koron i 72 halerze i przeznaczona była na cele Towarzystwa.

Według stanu na 1 stycznia 1933 r. księgozbiór biblioteki wynosił 1779 tomów. W ciągu roku zakupiono 73 książki. Wypożyczanie książek odbywało się dwa razy w tygodniu za opłatą 1 grosza dziennie od każdego tomu. Z biblioteki korzystało 50 członków[13].

W 1935 r. biblioteka była otwarta dwa razy w tygodniu: we wtorki od godziny 19-20 i w soboty od godziny 18-19. Z wypożyczalni korzystało 51 członków za opłatą jednego grosza od tomu. Biblioteka liczyła 1970 tomów. W ciągu roku przybyło 67 tomów (m in. 10 tomów darowanych przez druha Szpakowskiego). Część książek, które były już bardzo zniszczone wycofano z księgozbioru[14].

W 1935 r. z prywatnych składek zakupiono do biblioteki aparat radiowy[15]. W Towarzystwie „Sokół” otwarto także czytelnię, na którą przeznaczono salę, w której umieszczono także bilard. W czytelni znajdowały się m in. takie pisma jak: dzienniki: „Słowo Polskie”, „Kuryer Lwowski”, „Nowa Reforma”, „Czas”, tygodniki: „Nowości Ilustrowane”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Nasz Kraj”, „Praca Poznańska” i in. Frekwencja druhów korzystających z czytelni z miesiąca na miesiąc systematycznie wzrastała[16].

Podczas I wojny światowej czytelnia była nieczynna, wznawiając działalność w 1918 r.[17]. W sierpniu 1925 r. przeniesiono księgozbiór do nowej sali i ponownie zorganizowano[18]. W 1935 r. czytelnia była otwarta od rana do późnego wieczora, gromadząc wielu czytelników. Urządzano tam różnego rodzaju imprezy kulturalne, przedstawienia, gry i zabawy towarzyskie[19]. W 1935 r. w czytelni znajdowało się 15 432 tomy[20].

Pierwszym długoletnim bibliotekarzem w sanockim „Sokole” był Stanisław Biega. Kolejnym opiekunem biblioteki był Stanisław Górka . W latach 20-tych XX w. funkcję tę pełnili Feliks Zieliński i Jan Leśniakowski. W latach 30 –tych biblioteką zajmowali się Władysław Fastnacht, następnie Władysław Kreowski i Stanisław Pirożyński (jako zastępca bibliotekarza).

W chwili wkroczenia Niemców do miasta w dniu 9 września 1939 r., bibliotekarz Adam Konopnicki wraz z kilkoma innymi członkami Stowarzyszenia przewieźli 3 duże szafy biblioteczne wraz z ich zawartością do mieszkania jednego z nich przy ul. Zamkowej, gdzie w czasie okupacji wiele osób w konspiracji je wypożyczało. W 1941 r. Konopnicki oddał część sokolego księgozbioru jako depozyt do wypożyczalni książek Stefańskiego. Część księgozbioru wywieziono do Olchowiec, gdzie nadal korzystali z niego sanoczanie. W 1946 r. podczas spalenia Olchowiec przez bandy UPA księgozbiór doszczętnie spłonął[21].

Po zakończeniu działań wojennych w 1944 r. w Sanoku zawiązały się różne organizacje i stowarzyszenia, zawodowe, kulturalne i sportowe[22]. Bezpośrednio po zakończeniu wojny Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego wniosło prośbę o wynajęcie budynku „Sokoła” na bibliotekę. Uchwalono wynająć budynek, z tym zastrzeżeniem, że duża sala wraz ze sceną, garderobami miały pozostać wyłącznie do dyspozycji Zarządu Miejskiego[23]. Jednak działacze sokoli dążyli do organizacji i odzyskania całego majątku. Tymczasowy Zarząd Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku wybrany został 1 września 1945 r.[24]. Na walnym zebraniu w 13 styczniu 1946 r. (przewodniczący - Władysław Fastnacht, sekretarze - Stanisław Pirożyński, Tadeusz Wojtowicz), poruszano m in. sprawę gazyfikacji budynku i uchwalenia statutu. Przewodniczący powitał członków po 6 letniej niewoli i wyraził nadzieję, że Towarzystwo wierne idei będzie w dalszym ciągu w wolnej Polsce pracować dla dobra ojczyzny. Na wniosek przewodniczącego 2 minutowym milczeniem uczczono pamięć poległych i zmarłych w niemieckich obozach koncentracyjnych[25]. Druh Emil Teodorowicz apelował do Zarządu aby wszcząć dochodzenie w sprawie zaginionych książek z biblioteki sokolej celem ich odzyskania[26]. Na kolejnym zebraniu poruszano także sprawę biblioteki, która znajdowała się w posiadaniu gimnazjum. Zdecydowano, że po odbiór książek miał się zgłosić Władysław Kreowski (były bibliotekarz)[27]. Na kolejnym zebraniu 9 czerwca 1946 r. ponownie poruszano sprawę odzyskania księgozbioru. Teodorowicz wniósł wniosek by wyłoniono z członków Towarzystwa komisję biblioteczną, której celem miało być odzyskanie książek sokolich i zgromadzenie nowych[28]. Pozostały sprzęt sportowy znajdował się w posiadaniu dozorcy Władysława Ziąbrowskiego[29].

W 1947 r. książki z dawnej biblioteki sokolej wcielone zostały do Powiatowej Biblioteki Publicznej w Sanoku. Decyzja Urzędu Wojewódzkiego Wydziału Społeczno-Politycznego w Rzeszowie z dnia 24 marca 1949 r. doprowadziła do likwidacji „Sokoła” i przekazania jego majątku na rzecz Zarządu Miejskiego w Sanoku.

Dnia 23 listopada 1949 r. spisano protokół w budynku byłego Towarzystwa „Sokół” z przekazania jego majątku Zarządowi Gminy miasta Sanoka w myśl zarządzenia Urzędu Wojewódzkiego Rzeszowskiego z dnia 15 kwietnia 1949 r., wedle którego Towarzystwo „Sokół” w Sanoku zostało prawomocnie zlikwidowane i jego cały majątek miał przejść na własność gminy miasta Sanok.

[1] Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od założenia do 30 września 1890.

[2] Ibidem.

[3] Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”: organ Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce 1931, nr 11, s.236.

[4] Sprawozdanie Wydziału Głównego 1906, s. 36-37; Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego…, s. 149.

[5] Sprawozdanie…, 1898.

[6] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół”1893 nr 1, s. 7.

[7] Ibidem, 1891, nr 3, s. 22.

[8] Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, zes.33: Akta organizacji, syg. 38: Towarzystwo „Sokół” w Sanoku. Różne dokumenty: Regulamin Wydziału Związku polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich z 17 lutego 1895 r. Lwów.

[9] „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1891, nr 12, s.101.

[10] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” od 1 października 1892-30 września 1893.

[11] Sprawozdanie…, 1898.

[12]Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1901.

[13] Sprawozdanie…, 1932.

[14] Sprawozdanie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1935.

[15] Ibidem.

[16] Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1909.

[17] Sprawozdanie…, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919.

[18] Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1932.

[19] Towarzystwo…, 1935.

[20] Ibidem.

[21] Archiwum Muzeum Historycznego w Sanoku, teczka nr 753: J. Misiewicz, Losy bibliotek Sanoka i Ziemi Sanockiej w latach 1939-1944 [maszynopis], s. 8.

[22] AP w Rzeszowie OS, zes. 135: Akta miasta Sanoka 1792-1950, syg.704: Oświata, kultura i sztuka 1944-1948, s.9.

[23] Ibidem, zes. 135, syg. 672: II Protokół z posiedzenia Zarządu Miejskiego Rady Narodowej z 5 XII 1944 r., s.13.

[24]AM teczka nr 187: Pismo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku z dnia 10 września 1945 r. do Starostwa Powiatowego w Sanoku.

[25] AMH, teczka nr 187: Akta Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku 1945-1946: Pismo TGS dotyczące reaktywowania Towarzystwa.

[26] Ibidem, Protokół z Walnego Zebrania członków Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z 13 stycznia 1946 r.

[27] Ibidem, Protokół z posiedzenia Zarządu z 14 lutego 1946 r.

[28] Ibidem, Protokół z posiedzenia Zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z 9 czerwca 1946 r.

[29]AP w Rzeszowie OS, zes. 135, syg. 704: Oświata, kultura i sztuka 1944-1948 k.156.

Anna Sebastiańska